آناديليميز: بوتون مراسيملر اوزون زامان اثرينده تؤره نير و ائن زامانلار اوزه رينده دهييشيلركن، باشقا فورمالاردا تظاهور ائديرلر. أن أسكي قايناقلار اساسينجا بو رسم لردن بيري ده »نوروز بايرامي« دير.
»نوروز« ايلين ايلكين گونو اولارسادا، عصيرلرين أسكي گونودور. نوروز بايرامي ايرانين هر يئرينده اولدوغو كيمي، آذربايجان دياريندادا چوخ طنطنه لي بير فورمادا كئچيريلير.
بير سئرا يازيچي نظرلرينين عكسينه كي يازيرلار »نوروز بايرامي كيم ايله باغليليغي اولوب اولماديغي معلوم دئييل«، بو بايرامين هانسي اولوسا و هانكي يئره باغلي اولدوغو أن آيديندير.
نوروز بايرامي آدينين فارسي اولماسينا باخماياراق، قديم آذربايجان دياريندا و بو يئرلرين أسكي ساكينلري طرفيندن يارانميش، همده طبيعتين يئني دن جانلانماسيله علاقه دار يارانان ميللي بير شنليك بايراميدير. بو بايرام زردوشت دينيندن اوّلكي عصرلرده يارانماغا باشلاميشدير. دئمك بو بايرامين ايلك نوطفه لري ميلاددان2500 ـ3000 ايل اول بوگونكو آذربايجان و همدان تورپاقلاريندا ياشاييب، مدنيت قورموش قوتتي ـ لوللوبي خلقلر و باشقا اورتا آسيادان گلن ائللر و كوتله لر واسيطه سيله يارانميشدير.
بو ميللت لرين اؤزلريله گتيرديكلري ابتدائي »شامانيستي« ديني تصورلر يئرلي شراييطله زامان سوره سينده أل ـ أله وئرهرك زردوشت ديني نين ايلك نوطفه و روشئيملريني ياراتديقلاري كيمي، گؤزه ل ميللي بايراملارين دا ايلك نوطفه لريني ياراتميشلار.باكي شههه رينين ياخينليغيندا، خزر ده نيز كناريندا، الچاق تپه لرله اؤرتولموش و سال قايالارلا بزه نميش بؤيوك بير ساحه ده كشف ائديلميش مشهور » قوبوستان« آدلي داش قازما ناخئشلاري، اونلارجا حئيوان شكلي، گونش، رقص و سايير شكيللردن عبارت بير زنگين مجموعه دير، شوبهه سيز بو كيمي آبيده لردن همدان و گونئي آذربايجانين مختليف داغلاري و بؤلوك لرينده چوخدور و اونلاردان بيري ده همدان ياخين ليغيندا كشف اولموشدور.
ايلك اينسانلاردان قالان بو آبيده لرين چوخو، شوبهه سيز » قوبوستان« دا اولانلار و يا اونلارا اوخشار اثرلر اولموشدور كي آذربايجان و همدان اراضي سينده ياشاميش ايلك اينسانلارين أگلنمه سي، چاليب اويناماسي، شنليكلري و خوش آنلاريني گوستريركي او زامان آذربايجان و همدانين چئشيدلي ماحاللاريندا ياشايان ائللرين توي، شنليك و بايرام عنعنه لرينين تدريجله يارانماسيندا بؤيوك رول اويناميشدير.
نوروز بايراميندان قاباق و سونراكي بعضي گونلرده نوروز لا ايلگيلي بير سئرا عنعنه لر واردير: [ » تكه رسمي«، »ساياچي رسمي«، »كوسا ـ كوسا«، »حئيفانا«، »خيديرنبي رسمي«، » عرفه رسمي«، » سمني بيشيرمه«، »گؤي گؤيرتمه«، » پاي گؤنده رمه «، » ياسدان چيخارتما«، »چرشنبه گونو«، »اوديانديرما«، »شال و بره ك ساللاما«، »سو باشينا يا گؤزه يه يا ناو اوستونه گئتمك«، »ياريش لار«، »قولاق آسما يا آچارسالما« و...] بايرامدان قاباق رسم لردن ساييلابيلر، و[»تحويل سوفرهسي آچماق«، »قورآن و دوعا اوخوماق«، »بايرامليق وئرمك«، »گؤروش ائتمك«، »بايرام بهيي تيكمك«، »سيزده ك« و بو كيمي سايره رسملر] بايرام و بايرامدان سونراكي عنعنه لردن ساييلا بيلر.
بو عنعنه لر هلهده آذربايجان كند و شهرلرينده داوام سورهن رسملردن ديرلر و بونلارين هاميسي ابتدائي اينسانلارين ساده و ايلكين دوشونجه لري ايله سيخ باغلي اولموشدور. ائله بونا گؤره ده نوروز بايرامي زردوشت ديني ايله باغلي اولموش و بو باغلي ليق »آوئستا« كيتابيندا دا عكس اولموشدور.تاريخي قايناقلار اساسيندا دا »نوروز بايرامي« نين مذهب و اساطيرده ده كؤكه ماليك اولماسي، اونو مقدس و ايلاهي بير هالهده غرق ائدهرك، قدرتلي و سوره كلي ليگينه آرتيرميشدي.نوروز گونونون هيجري تاريخينين عكسينه، ده ييشمه مه سي سببي، بو بايرامين فصيللر و طبيعتين ده ييشمه سيله علاقه دار يارانماقدان باشقا، علمي جهتي ده اشاغيدا قئيد ائتديكلريميزن عبارتدير.
بيلديگيميز اساسدا، قوتتي ـ لوللوبي و ماننالار چاغداش آذربايجان اولوسونون اولو بابالاري اولموشلار. اونلار، سومئر و ايلام آخنينلاريندان قالان و تاريخ بويو اونلارلا ايلگي قورموشلار. حتتا قوتتي لر91 ايل بابيله حؤكومت ائتميشلر (م.ق2200 ـ2109)، بابيل ايسه سومئر ـ الكدين مدنيّت مركزي اولموشدور.تاريخ بيليمي قطعي اولاراق ثبوت ائتميشديركي: ساعاتين60 دقيقه، دقيقه60 ثانيه يه بؤلونمه سي و اولسون كي هفته ـ آي ـ ايل سومترلرين كشفي و ياديگاريدير. شوبهه سيز، سومئرلر و اونلارلا عيني مدني كؤكه، ائتنيك خصوصيتلره و تقريبن واحيد موحيط و شرايطه ماليك اولموش، نوروز بايراميني يارادان قوتتي لوللوبي و ماننالار نوروز بايرامي نين گونونو، سومئرلرين علم و كشفياتيندان و او ميللتين آراسيندا اينكيشاف تاپميش نوجوم بيلگي سيندن فايدالاناراق، تقريبن ثابيت، مشخص و معلوم ائتميشلر. بو احتمال اولورسادا، يقين كي گوجلو احتمال دير. »منوچهر تسليمي« جنابلاري اؤز آراشديرمالاريندا بو احتمالين يقين اولماسينا تصديق دامغاسي وورور.
آردي 7 جي صفحه دي
آناديليميز :آردي 5جي صفحه دن،ماننا ـ ماد خلقلري، اينكارسيز، هله قوتتي ـ لوللوبي دؤوروندن م.ق2 ـ3 مين ايلليكلردن سومئر و ايلاملارين علمي نائيليتلريندن خبردار اولاراق، چئشيدلي ساحه لرده اونلاردان فايدالانميشديرلار. بو فايدالانمالي ساحه لردن بيري ده نوروز بايرامي گونونو مشخص و معين لشديرمه اولموشدور. ها بئله جرأتله دئيه بيلريك كي قوتتي لر91 ايل بابيلده حاكيميتي اله آليب، ساخلاديقلاري زامان، بابيللي لرين نوجوم ساحه سينده ألده ائتديكلري نائيلتيلرله تانيش اولموشلار و اونو اؤز وطنلرينه يعني قوتتي ـ لوللوبي لر اؤلكه سينه، سونراكي ماننا ـ مادلارين ديارينا گتيرهرك نوروز بايرامي نين ايل سوره سينده معين و مشخص گونونو، قوچ (حمل) آيي نين اوّليني، بير ايكي گون فرقلي اولموش سادا دقيق لشديرميشلر.
قايناقلاردان كئچرهك، آذربايجان خلق ايچره راييح اولموش »حئيفانا« (حئييف اونا)، »كوسا ـ كوسا«، »ساياچي و تكه«، »نادارا«، »آتيل ـ باتيل چرشنبه« و بو كيمي رسم لر و عنعنه لر و ماهنيلاردا عونوان ائديلميش حقيقتي ثوبوت ائدير.
بئله ليكله بير پارا نظرلرين عكسينه، ايل بايرامي (نوروز بايرامي) نين تاپيلما يئري »ري« يا »بلخ« ياخود ساييره يئرلر يوخ، بلكه قديم آذربايجانلي لار و مركزي مادا هاليسي طرفيندن يارانميش و سونرا ايرانين باشقا يئرلرينه ياييلميشدير.
حقيقتده »نوروز« سؤزو، »يئني گون« سؤزونون چئويرمه سيدير بو بايرام تورك خالقلار آرا چئشيدلي آدلارلا: (يئنگي گينز ـ يئني گون ـ يئني ايل ـ اولوسون اولوگونو ـ بابامارتا ـ چاغان ـ بوزقورد ـ ارگنه گون ـ شؤلن بايرامي ـ ايل بايرامي ـ ائل بايرامي ـ ناوريز ـ سولطان نوروز و...) ايگيرمي بئش آدا ياخين سؤزلرله آدلانميشدي و هاميليقجا بو بايرامي بيرليك، قارداشليق و حياتين يئني لشمه سي بيلديرميشلر دوغمايوردوم يكانات ماحاليندا دا نوروز بايرامينا »امير بايرامي« دا دئيه رلر، چون بئله ايناملي ديرلار كي علي(ع) نوروز بايراميندا خيلافته چاتميشدير. اولسون كي بو بايراما مذهب بوياسي وورماقلا، نوروز عنعنه لرين تعصب لي آدملارين اعتراضيندان قوروش اولوبلار. شاعيرده بئله سؤيله ييب:
نوروز رسيد لاله جامي در كف
از بهر نثار مي قدم شـاه نجـف
امروز علي نشسته بر جاي نبي
نوروز از ان يافته بر عيد شـرف
بونا گؤره كي نوروز گونو هر دؤرد ايلده بير گون و هر128 ايلده31 گون قاباغا گليردي و بو ايش حؤكومت لرين وئرگي ييغمالاريندا ائتگي بوراخيردي، نتيجه ده نوروز گونونو ثابيت لشديرمك لازيم گؤرونوردو بو سببه بؤيوك شاهلار بو باره ده بير پاراتشببوسلارا أل آلتميشلار، رصدخانالار تيكيب مونجّيم لري رصد ائتمه يه و زيج (بؤلمه جه = جدول) يازماغا چاغيرميشلار. بو زيج لر هانسي شاهين دؤورونده تنظيم اولسايدي، او شاهين آدينا آدلاناردي، ائله بوناگوره تاريخده (شهريار زيجي ـ يزدگرد زيجي ـ جلالي زيجي ـ ايلخان زيجي ـ اولوغ بيك زيجي ـ خان يا غازان زيجي و...) زيج لرين آدي ثبت اولونوبدور.
رشيدالدين فضل ا... كي تورك مدنيت تاريخينين گؤركملي بيلگينلريندن ساييلير، تاريخ و ايل ساياري (تقويمي) ضبط ائتمه ده چوخلو ايستك گؤستريردي، ايسلام تاريخينين كبيسه لريني عباسيلر خيلافتيندن اؤز دؤورونه قده ركي420 ايلدن عبارت ايدي حئساب لاميشدير و دوققوز ايله چاتديرميشدير؛ نتيجه ده692 ايل701 ايلينه ده ييشيلدي و بو تئرمين (اصطلاح) توركجه »قازان تاريخي« و فارسجا »تاريخ غازاني« دئييلر. آنجاق سونرالار تورك شاهي سلجوقي مليكشاه تازا جلالي ايل سايارين هيجرتين467 نجي ايلينده تنظيم ائتديره رك، يعني هر دؤرد ايلدن بير ايلي366 گون حساب ائتمكله، نوروز بايراميني ثانيت گونده، قوچ (فروردين) آيي نين اولينده اولماسيني علمي، قانوني و دهييشمز شكله سالميشدير. بو ايل سايار (تقويم) تكجه ايراندا يوخ بلكه ده دونيانين أن ديقّت لي ايل سايارلاريندان ساييلير و بو ايل سايارين باشلانغيجي هيجرتين471 دن قويولموشدور.
البت كي بو نوع فرق لنمه لر ميلادي ايل ساياريندا دا اورز وئره ردي. ائله بو جهته1582 نجي ايلده پاي»13 نجي گريگوري« نين دستوري ايله ايلين ثابيت قالماسي اوچون كبيسه ايللري نظره آليندي. ائله كي هر دؤرد ايلدن بير فئورال آيي29 گون يئرينه30 گون حئساب اولونار. بونا گؤره اوزامانين تاريخسل اولايلاري ايكي علامت ايله گوستريلير: (»O.S» قديم استيل «N.S« يئني استيل). اينكارسيز جلالي ايل ساياري گريگوري ايل ساياريندان دقيق دير.
نوروز عنعنه سينه داير اينام و اؤزه ل ليكلر آشاغيدا قئيد اولونموشلاردان عبارتدير: ثعالبي يازميشديركي: »زردوشت دئميشديركي فروردگان (فروردين) گونلرينده اؤلولرين روحلاري ائولرينه قاييدار، بونا گؤرهده امر ائتدي كي، اوگون ائولري تميزله سينلر، فرشلر سالينلار، ائوه مزه لي و اشتها آرتيران يئمكلر قويسونلار و يئسينلر، تا اؤلولرين روحلاري اونون قوخوسو و گوجوندن قوّتلنسين«.
تورك خالقلاري نين دوشونجه سيله اود پاك ليق و اود يانديرما شنليك نيشانه سيدير. آوئستادا بايرام بوللوق و خاليق قود سيّياتا سيتاپيش ائتمك گونو، بوللوق، ساغلام ليق و تاخيل چوخلوغونون باشلانيشي دير.
نوروز بوتونلوكجه روحون يوكسك ليگي، جوشغون چاليشما، توپراغا و اينسانا سئوگي گونو و بايراميدير. ائله بو محبتله باغلي تؤره نميش نوروزا داير آلقيشلاردا، تاپماجالاردا، ماهنيلاردا، آتالار سؤزونده و... اولو بابالاريميزين مودريك دونيا گؤروشلري، هومانيست باخيشلاري، قايغي كشي طينت لري گؤزه چارپير و ياخشي ليقلار، خئيرخواهليقلار، وطن عشقي و بو كيمي يوكسك معنوي ـ اخلاقي باخيشلاري اؤزونده عكس ائدير.
بير پارا بئله اينانجيل دير كي، گوناهلاردان سيلكينمك اوچون نوروز بايرامي يا چرشنبه گونو چايدا چيمّك اييي دير.
قايناقلارين وئردييي معلوماتا گؤره، آدم جنابلارين يئره قونماسي و علي جنابلارين خيلافته باشلاديغي گون، نوروز گونو اولموشدور. بوگون خلقتين تؤره نمك و شادليق گونودور.
نوروز ماهنيلاريندا آنيميسيت باخيشلار كي، طبيعت وارليقلارين اينسان قاليبينده فيكيرلشير و آنتروپوفورميك گوروشلري عكس اولونوب. نئجه كي »دومان، قاچ، قاچ« ماهني سيندا، اينسانلار بو مكالمه لرله طبيعت قووّه سيني اؤزونه تابع ائتمك ايسته يير و گؤرونوركي اينسان دوماني قورخوردوركي، كنار اولوب گئتمه سه اونو جزالانديراجاق.
بوچاغيريش و مكالمه سيستمي، گونشي اؤزجيلدينده تصور ائدن و اونو چاغيران اينسان، »گون، چيخ. گون، چيخ« ماهنيسي نين مضمونو ايله آنالوژي اويغونلوق دوغورور.
خالق بئله ايناملي ديركي، هر هانسي دهن (توخوم) ياخشي بوي آتسا، يئني ايل گره ك او ده ن أكيلسين و يقين كي چوخلو تاخيل وئرمه ليدير (گؤي گؤيرتمه رسمينه دايردير).
گؤيرتي و بيتگي لرين گؤيرمه سي، طبيعت و اينسانين دؤوريليك يئني لشمه سينين سيمووليك جنبه سي اولموش، اينسانلارين ايناميني ياراديليش و ديرچليشه ايضاحلانير. بئله ليلكه نوروز بايرامي اولوتانرييا خاص اؤلونموش بير جشن اولدوغوندا، دونيانين و خالقين تؤره نيش گونوده ساييلابيلر.
نوروز بايراميندا بير چوخ يئرلرده روحلاردان (فرورلردن) قارشي لانماق اوچون، ائوين دامينا جوره به جوره يئمك لر قويارلار. شال و بره ك ساللاما، قاشيق چالما عنعنه لري بير اوخشاتمادير بو گويدن يئره قونموش قوناقلاري كي آج و سوسوز يئمك داليسينجاديرلار، آلقيشلاماق اوچون و گره ك فيديه وئرمك. قاشيق، مئتال قاب، يئمك نيشانه سيدير. بو سببه كي ملك لر و روحلارگؤرونمز و تانينماز موجودلاردير، اونلارين اوخشاتماسي دا گيزلي و تانينماز اولماليدير، ائله بونا گؤره قاشيق چالما رسمينده اوغلانلار باشلارينا چاديرا سالمالي و قيزلار اوزلريني اؤرتمه ليديرلر. ها بئله بره ك سالما رسمينده شال سالان اؤزونو گوسترمه مه ليدير. بو فيديه و يئمكلر روحلاري (فره ورلري) سئوينديريب، فيديه وئره نلره بخته ور ليك و فرج عنايت ائده رلر. موشگول آچان آجيلين ده فلسفه سي ائله بوراداندير. بير پارا يئرلرده بايرام گونلرينده نذير آشي بيشيره رلر. ايناملارا گؤره بو آش فرشته لر و مقدس اؤلولرين دير و جو آش اونلاري شادلانديريب، اينسانلارا ساغلامليق و بخته ور ليك گتيره ر، خسته لره شفا باغيشلار، چونكو اونو ماياسي كوتله آرزوسو ايله (چؤمچه قاشيق رسمي ايله) ييغيلار.
ابوريحان بيرونونون »آثار الباقيه« آدلي اثرينده يازديغينا گؤره تحويل سوفره سي يئددي جوره گؤيدن عبارت ايميش و بونا گؤره آچيلارميش كي، فرشته لر و عائله نين مقدس و آدلي ـ سانلي كؤچموشلري گؤيدن يئره قونوب، قوناقلاشيب، او عائله يه باش ووروب، اونلارين ائو ـ ائشيكلرين ـ دينچي ليك لرين ـ آليش وئريشلرين اييي گؤرمكله سئوينيب، تانريدان او عائله يه آيدينليق، اوغورلوق و ساغليم ليق ايسته سينلر.
لاكين ايندي لر تحويل سوفره سينه باشقا شئيلر دوزه رلر و او شئيلره آييد ايناملار بئله دير:
ـ گوزگو، صافليق و صديق ليك و رياسيزليق نيشانه سيدير.
ـ قورآن، اولوتانرينين امرينده اولماق و اونون خئير ـ بركت لريندن فايدالانماق معناسيندا دير.
ـ گول، يعني يئني باهار، گول ايله سئويلير و ايسته نيلير.
ـ سيركه، ياشاييش ماياسي ساييلير.
ـ ساريمساق، فايدالي بير بيتگي و درماندير، خسته ليك اولورسا شفا وئره سيدير.
ـ اييده، اينساني اوزون مدت توخ ساخلايان بير يئمك دير و موقاويم ليك نيشانه سيدير.
ـ باليق، سويون جانلي نعمتي كيمي، دهنيزلرين، چايلارين لازيم ليگيني، خئيريني يادا سالماق نيشانه سيدير.
ـ تازا گئييم، تميز ليك، شادليق، اوره ك آچيقليق علامتي دير.
ـ بايرامليق، ايستك و صميمي ليك نشانه سيدير.
ـ آلما و سوماق، تانري نعمت لرينين بوللوق علامتي دير.
ـ گؤي، تانرينين رحمتيني نسبت يئر كوره سينه و يئر اوزونده ياشايانلارا گوسترير و ايلين ياشيل ليغيني بيلديرير و يئر نعمت لرين ايسته مك نيشانه سيدير.
ـ سيكّه و آلتون، وار ـ دئولت و روزي ايسته مك علامتي دير.
ـ سمني، جنّت يئمكلريندن ساييلان دير و...
نوروز عنعنه لرينين بوللوغونو ايسته سه و بو ايستكده مصّراولار، او نعمته تئز چاتاجاق. بو مراسيمين باشقا جهتي يوخسوللارا، أل ـ آياقسيزلارا، تاخيليني چكيرتگه و ورانلارا، ماياسيني باتيرانلارا، تارلاسي و سوروسو قضا و قده ره دوچار اولانلارا ياردئمچيليق ائتمك و ايسته مكدير. نئجه كي ساياچي »سايا رسمينده« قويونسوز ائولره قويون ديله يير.