آشیق واله
قارا نمازوو
کربلایی صفی محمد اوغلو واله تخمینا ۱۷۲۲-جی ایلده قاراباغین آبدال گولابلی کندینده دوغولموش، ۱۸۲۴ جو ایلده وفات ائتمیشدیر.
واله ایلک تحصیلینی کندلرینده، موللا محمودون مکتبینده آلمیش، سونرا ایسه شوشادا موللا صفرین شریعت تلیمی ایله یاناشی عرب، فارس دیل‌لرینی، اسلام شرقی‌نین تاریخینی، روحی علم‌لرینی منیمسه¬میش، سونرا‌لار شعرلرینده بو بیلگی‌لرین‌دن بهره¬لنمیش‌دیر.
کیچیک یاشلاریندان آشیق صنعتینه واله اولان صفی دینی مکتب‌لری ترک ائدیب دؤورونون اوستاد آشیغی کیمی تانینان آبدال‌لی آشیق صمده شاگرد اولور. صمددن آشیق صنعتی‌نین سیرلرینی، بو صنعتین قدرتلی یارادیجی‌لارینی اؤیره_نیر، اونلارین بدیعی سؤز اینجی‌لرینی خالق شعری‌نین قاینار حیات کیمی آشیب-داشدیغینی دویور فطری قابلیتله بو سؤز-صنعت مبدایینه داخل اولور، تئزلیکله اؤزو ده سازسؤز محیطی‌نین قدرتلی بیلیجی‌سینه و یارادیجی‌سینا چئوریلیر. قوهوم‌لارین مصلحتی ایله واله کربلایا زیارته گئدیر، قاییتدیقدان سونرا یئنه ده سازدان آیریلا بیلمیر، بو صنعتی داها درین بیر محبتله یاییر، قابلیتلی بیر ساز-سؤز صنعتکاری اولماقلا اؤزو ده بوتؤو بیر آشیق نسلی‌نین یئتیشمه‌سینده خصوصی خدمت گؤستریر.
واله اؤزوندن بیر نئچه یوز ایل اول یاشامیش آشیق ساری‌نین، قوربانی‌نین اونودولموش صنعت یولونا ایشیق سالمیش، بو صنعتی قاراباغدا یئنی‌دن دیریلتمیش، اونو یئنی زیروه‌یه قالدیرمیش‌دیر.
آشیق والهین سازی‌نین سسی-سوراغی تئزلیکله قاراباغی آشا‌راق شیروان، دربند، گنجه ناخچیوان، ایران و عثمانلی تورپاق‌لارینا یاییلیر. بو یئرلردن بیر چوخ آشیق‌لار یا مکتوبلا، یا دا اوزبه¬اوز دئییشمه‌یه گلیر، اونونلا قاباقلاشیر. واله داغیستانا سفری زامانی تویدا زرنیگار آدلی بیر قیزی گؤروب سئویر، (بونو زرنیگارین نتیجه‌سی زرنیگار آدلی باکی دؤولت اونیوئرسیتئتی‌نین طلبه‌سی ننه‌لرین‌دن ائشیتدیگینی بیزه دانیشدی) شاگردی آشیق سمندین ( صمدی زرنیگار داستانا گؤره باغلامیش‌دیر) واسطه‌سی ایله تانیش اولوب ائولنیر. سونرا‌لار بو احوالات »واله و زرنیگار« آدلی مشهور داستانا چئوریلیر. البته، داستاندا باش وئرن دئییشمه‌لر و باغلاما‌لار اورتا عصرلر داستان عنعنه‌لریندن گلیردی.
یوز ایلدن آرتیق عؤمور سورن والهین ۳۰۰ ایله یاخین بیر دؤورده یوزلرله شجره‌سی بیر-بیرینی اوز ائتمیش، بو تؤرمه‌لر آراسیندا نادر حافظه‌لی بیلیجی‌لر و یارادیجی‌لار دا یئتیشمیش‌دیر. آبدال قاسم ( لطیفه اوستاسی)، آشیق عباسقولو، آشیق خاصپولاد و بیر چوخ ضیا‌لی‌لار، علم، صنعت و مدنیت آدام‌لاری بو سویا مخصوصدورلار. آشیق خاصپولاد آشیق والهین حیاتی، عائله‌سی و اوغلو حاقیندا بیر نئچه تاریخی داستان دا یاراتمیشدیر.
واله قاراباغدا قاینار بولاق کیمی چاغلایان خالق شعری‌نین بوتون شکیل‌لریندن چوخ اوستا‌لیقلا بهره¬لنیب، اؤزو ده بو زنگین خزینه‌یه مضمونلو، کامل صنعت اینجی‌لری بخش ائتمیشدیر. او، حتی ساز پرده‌لری‌نین حدودلارینی آشا‌راق، بدیعی سؤزون، خالق شعری‌نین، ساز شعری‌نین گئنیش امکانلاریندان مهارتله استفاده ائدیب سؤزون میدانینی گئنیشلندیرمیشدیر.
والهین اردبیللی آشیق محمود، ناخچیوانلی آشیق سلیمان، تورکیه‌لی آشیق فیروز، شیروانلی معصوم افندی، ائله‌جه ده آشیق قنبر، شاعر عبدالله جانی‌زاده، اؤز اوستادی آشیق صمد و شاگردی آشیق جلاللا دئییشمه‌لری اونون نه قدر درین بیلگی یه و فطری استعدادا مالک اولدوغونو گؤستریر. بو دئییشمه‌لر تکجه صنعتکارلیق باخیمیندان دگیل، هم ده قاراباغ ادبی محیطینده یازیلی شعرله ساز شعرینی قارشیلیق‌لی اؤیرنمک اوچون ده ماراقلی‌دیر. بو باخیمدان واله ادبی ارثینی توتارلی تاریخی قایناق آدلاندیرماق اولار. واله شعرلرینده معاصرلرینی – شاعر و آشیق‌لاری همچنین علم، صنعت آداملارینی خاطرلاماسی قاراباغ آشیق محیطینی و عموماً، ادبی محیطی اؤیرنمک باخیمیندان اهمیت کسب ائدیر. اونون آیری آیری تاریخی شخصیت‌لرله گؤروشوب قاباقلاشما‌لارینی، بو مقامدا سؤیله¬دیگی شعرلر ده خصوصاً »هانی؟« ردیفلی جهان نامه‌سینده تاریخی شخصیت‌لری بیر-بیر یادا سالیب دونیا‌دان خبر آلیر. اوستاد اؤز اوستادی آشیق صمدی، آشیق علی اوغلو آشیق محرمی و موللاپناه واقفی خاطرلاییر:
دونیا! سنده آشیق صمد وار ایدی
نظم-شعری لعل گوهر دار ایدی.
بیر گؤزل عشقینه گرفتار ایدی
اونون کیمی بیر بحر عمان هانی؟
***
بو دونیادا هئچ ده گلمه¬میشدی کم
آشیق علی اوغلو آشیق محرم.
حسرتین چکیردی روم، هم ده عجم
الینده توتگی-بالابان هانی؟
***
هانی موللا پناه، بیوفا جهان؟
تخلوصو واقف، نظم و درافشان.
ایندی ائیله¬میسن خاک ایله یکسان
تاپماق اولماز او کمالدا جان هانی؟
گؤروندوگو کیمی، آشیق علی اوغلو آشیق محرم، حتی روم عجمده مشهور اولدوقلاری حالدا ایندیه قدر آشیق صنعتی‌نین تاریخینده ایزی قالمامیشدیر. یالنیز والهین جهاننامه‌سینده خاطرلانیر.
والهین ادبی ارثی‌نین یالنیز بیر قسمینی اونون نسلیندن اولان اوستاد خاصپولاد فامیل مهدی ایله توپلاییب چاپ ائتدیرمیش‌لر (»آلچاق‌لی اوجا‌لی داغلار« – ۱۹۷۰). الده ائدیلنلر ده گؤستریر کی واله XVIII یوزیلین ادبی محیطینده ساز شعری‌نین قدرتلی مکتبینی یاراتمیشدیر.
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۳۰ دی ۱۳۹۲ ساعت ۵:۰۲ ق.ظ
