7 ابرچالش ايران که نيازمند دولتي مقتدر است

اين موضوع بسيار پيچيده و خطرناک است و من هم سردرگم هستم و نمي‌دانم چه خواهد شد، چراکه طرف آمريکايي هم با ابزار مکانيسم ماشه دارد بازي مي‌کند و هم با ابزار رسانه‌هاي جهاني که مي‌گويد ما آماده‌ايم به نتيجه برسيم ولي طرف ايراني نمي‌خواهد. من نمي‌دانم چه سرانجامي پيش خواهد آمد ولي در يک مخمصه‌اي گرفتار شده‌ايم.
اقتصاد ايران بار ديگر در نقطه‌اي ايستاده که يادآور روز‌هاي پيش از برجام در سال 1394 است؛ روز‌هايي که تحريم‌ها عملا شريان‌هاي تجاري کشور را مختل کرده بود، سرمايه‌گذاري به رکود کشيده شده بود و آينده، در هاله‌اي از ابهام سياسي و اقتصادي فرو رفته بود. امروز نيز بسياري از نشانه‌ها از بازگشت به همان مختصات حکايت دارد، با اين تفاوت که بدنه اقتصاد در سال‌هاي پس از خروج آمريکا از برجام، فرسوده‌تر، رمق‌باخته‌تر و حساس‌تر از گذشته شده است.
در حالي که قرار است دور ششم مذاکرات ايران و آمريکا آغاز شود که طرف آمريکايي از نتايج روشني سخن نگفته و اميد‌ها به ايجاد توافق ميان دو کشور کمرنگ‌تر شده است. هم‌زمان نيز پيرو گزارش مديرکل آژانس بين‌المللي انرژي اتمي عليه برنامه هسته‌اي ايران، احتمال اجراي قريب‌الوقوع مکانيسم ماشه از سوي طرف اروپايي قوت گرفته است.
گرچه اگر بنا بر فعال شدن اين مکانيسم باشد، از مهر ماه کليد خواهد خورد ولي از تابستان وارد فاز اجرايي مي‌شود و اين يعني فشار‌هاي حداکثري آمريکا نه‌تنها بازمي‌گردند بلکه تحريم‌هاي سازمان ملل عليه ايران نيز اعمال مي‌شود.
اين وضعيت، بيش از هر چيز اقتصاد ايران را در وضعيت تعليق قرار داده است؛ تعليقي که با خود، بلاتکليفي در سياست‌گذاري، تعويق در سرمايه‌گذاري و توقف در تجارت را به همراه مي‌آورد. بازيگران اقتصادي در سردرگمي به سر مي‌برند و نمي‌دانند در آينده نزديک با چه نظام ارزي و تجاري و چه محدوديت‌هاي مالي مواجه خواهند شد.
درصورتي که مکانيسم ماشه از تابستان به‌طور رسمي فعال شود، تمام تحريم‌هاي شوراي امنيت بار ديگر احيا مي‌شود و پرونده ايران به ذيل فصل هفتم منشور سازمان ملل باز مي‌گردد و اين به معناي بسته شدن همان اندک راه تنفسي است که ايران با برخي کشور‌ها دارد.
از سوي ديگر، اقتصاد ايران در سال‌هاي اخير ديگر آن ظرفيت انطباق‌پذيري سابق را ندارد. در شرايطي که بدهي دولت افزايش يافته، تورم ساختاري تثبيت شده و فرار سرمايه شدت گرفته، هر نوع شوک سياسي يا تحريمي مي‌تواند کليت اقتصاد کشور را با خطر مواجه کند. در مجموع مي‌توان گفت که اقتصاد ايران امروز بر روي لبه تيغي ايستاده است که پيامد‌هاي آن فراتر از تغيير قيمت ارز يا تورم ماهانه خواهد بود.
اگر مذاکرات به سرانجام نرسد و مکانيسم ماشه فعال شود، آن‌چه در انتظار اقتصاد ايران خواهد بود، بازگشت به چرخه‌اي است که يک‌بار آن را تجربه کرده‌ايم؛ با اين تفاوت که اين بار، سرمايه اجتماعي کمتر، تاب‌آوري اقتصادي ضعيف‌تر و فضاي بين‌المللي بسته‌تري در برابر ما قرار دارد.
دو ماه سرنوشت ساز براي ايران
وحيد شقاقي شهري، اقتصاددان درباره وضعيت کنوني که ايران با آن مواجه است، گفت: «ما عملا فرصت‌هاي زيادي را در طول ساليان گذشته از دست داده‌ايم. به باور من فرصت‌هاي زيادي داشتيم که مي‌توانستيم سطح تنش‌ها را کاهش دهيم، روابطمان را بهبود بخشيم و پارادايم اقتصادي مان را تغيير دهيم، اما متاسفانه زمان را از دست داده و الان رسيده‌ايم به يک شرايط بسيار حساس.«
وي با اشاره به احتمال فعال شدن مکانيسم ماشه عليه ايران، عنوان کرد: »در مهر امسال دوره ده ساله برجام به پايان مي‌رسد.
در برجام ذکر شده بود که اگر دوره ده ساله تمام شود، به صورت خودکار تمام تحريم‌ها لغو مي‌شود، دوره آزمايشي به اتمام مي‌رسد و ايران مي‌تواند شرايط غيرتحريمي را تجربه کند ولي در برجام اشاره شده بود که اگر يکي از آن پنج کشور ادعا کند که ايران از بند‌هاي مشخص شده در توافق مذکور عدول کرده است، مي‌تواند پرونده‌اي را عليه ما در سازمان ملل بازگشايي کند و تمام تحريم‌ها بصورت خودکار بازخواهد گشت.
مفهوم مکانيسم ماشه همين است که اگر يکي از پنج کشور عضو برجام ادعا کند که ايران به تعهدات خود عمل نکرده است، تمام تحريم‌هاي سازمان ملل بصورت خودکار بازخواهد گشت و ما دوباره ذيل فصل هفتم شوراي امنيت مي‌رويم و آن موقع کل دنيا ايران را تحريم خواهد کرد.«
اين استاد دانشگاه ادامه داد: »اين امتياز عجيبي بود که من نمي‌دانم طرف ايراني چگونه حاضر شد که چنين امتيازي را براي فعال‌سازي مکانيسم ماشه بدهد. اما به هر حال هرچه بوده گذشته و اين ابزاري است که در اختيار اين پنج کشور قرار دارد. اگر بنا بر فعال‌سازي مکانسيم ماشه باشد، از مرداد ماه اين بازي سياسي آغاز مي‌شود.«
شقاقي شهري درباره نقش آمريکا در فعال شدن مکانيسم ماشه، گفت: »از سوي ديگر آمريکايي‌ها هم اين ابزار را در اختيار دارند؛ بدين مفهوم که مي‌تواند به سه کشور اروپايي فشار بياورد تا مکانيسم ماشه را فعال کنند؛ بنابراين کار ما در يکي دو ماه آينده بسيار دشوار خواهد بود چراکه آمريکايي‌ها دو ابزار دارند؛ يکي فشار بر اين سه کشور براي فعال شدن مکانيسم ماشه و ديگري تحريم‌هايي است که در قالب فشار حداکثري مي‌توانند اعمال کنند. از اين رو در اين دو ماه بايد اين چانه‌زني‌ها پيش برود و ما ببينيم طرف مقابل چه امتيازاتي را مطالبه خواهد کرد و چه امتيازاتي خواهد داد.«
درصورت رسيدن به توافق باز هم تحريم‌هاي غيرهسته‌اي باقي خواهد ماند
وي خاطرنشان کرد: »آقاي روبيو در کنگره به صراحت اعلام کرد که تحريم‌هاي غيرهسته‌اي سرجاي خود باقي خواهد ماند. اين بدن معناست که تحريم‌هاي ثانويه در قالب قانون کاتسا که در سال 2017 ميلادي با اجماع کنگره و سنا عليه ايران تصويب شد، بسيار از تحريم‌هاي هسته‌اي شديدتر است. حتي بسياري از مشکلاتي که در مبادلات جهاني داريم به قانون کاتسا برمي‌گردد چراکه براساس اين قانون هر کشوري که با ايران کار کند و به حمايت مالي از تروريسم متهم شود، ديگر نمي‌تواند با آمريکا مبادلاتي داشته باشد.
به همين دليل با وجود تداوم قانون کاتسا ديگر کسي تمايلي به ارتباط اقتصادي با ايران ندارد؛ بنابراين حرف آقاي روبيو به معناي اين است که تحريم‌هاي ثانويه قانون کاتسا سرجاي خود باقي خواهد ماند و مذاکرات درخصوص تحريم‌هاي هسته‌اي است که شامل نفت، بانک، بيمه و حمل و نقل مي‌شود.«
درصورت فعال شدن مکانيسم ماشه، به نقطه سر خط سال 92 بازمي‌گرديم
شقاقي شهري در پاسخ به اينکه در اين دو ماه طرف آمريکايي چه مطالباتي خواهد داشت؟ گفت: »آن‌ها از حداقل انتظاراتي شروع کردند و الان سطح انتظارات را بالا بردند. حتي دور چهارم که به مشکل خورد به دليل بالا بردن سطح انتظارات طرف آمريکايي بود.
آنها ابتدا مي‌گفتند غني‌سازي در خاک ايران انجام شود و حتي 3.67 غني‌سازي را پذيرفته بودند، اما آقاي ويتکاف در هفته‌هاي اخير خلاف سخنان پيشين خود عنوان کرد که ايران به هيچ وجه حق غني‌سازي ندارد. از اين رو طرف آمريکايي مدام دارد سطح انتظاراتش را بالا مي‌برد و هرچه به تير و مرداد نزديک مي‌شويم باز هم اين انتظارات افزايش پيدا مي‌کند؛ چراکه داريم به موعد فعال شدن مکانيسم ماشه نزديک مي‌شويم و آمريکا اين ابزار را بالاي سر ايران نگه داشته و مي‌گويد اگر با ما به تفاهم نرسيد، به اروپايي‌ها مي‌گوييم که آن را فعال کنند.«
اين اقتصاددان ضمن بيان اينکه درصورت فعال شدن مکانيسم ماشه تمام تحريم‌هاي سازمان ملل بازمي‌گردد و ما به نقطه سر خط سال ?? بازمي‌گرديم، افزود: »اين موضوع بسيار پيچيده و خطرناک است و من هم سردرگم هستم و نمي‌دانم چه خواهد شد؛ چراکه طرف آمريکايي هم با ابزار مکانيسم ماشه دارد بازي مي‌کند و هم با ابزار رسانه‌هاي جهاني که مي‌گويد ما آماده‌ايم به نتيجه برسيم ولي طرف ايراني نمي‌خواهد. من نمي‌دانم چه سرانجامي پيش خواهد آمد ولي در يک مخمصه‌اي گرفتار شده‌ايم.«
اميد افراطي خطرناکي نسبت به مذاکرات در جامعه به وجود آمده است
شقاقي شهري در پاسخ به پرسشي مبني بر اينکه با توجه به احتمال فعال‌سازي مکانيسم ماشه و همزمان احتمال بن‌بست مذاکرات ايران و آمريکا، چه چشم‌اندازي از آينده اقتصاد کشور مي‌توان داشت؟ گفت: »ما پشت سر هم در مسير اشتباه حرکت کرديم، فرصت‌ها را سوزانديم، زمان را از دست داديم، اصلاحات ساختاري که در سال‌هاي گذشته مي‌توانستيم انجام دهيم را انجام نداديم، مي‌توانستيم براي حل ناترازي‌هاي اقتصاد کلان به مراتب بهتر عمل کنيم ولي زمان را از دست داديم و حال به شرايط پيچيده و عجيبي رسيده‌ايم. مهر ماه اروپايي‌ها احتمالا مکانيسم ماشه را فعال مي‌کنند و از سوي ديگر آمريکايي‌ها ما را بازي مي‌دهند. آنها از يک سطح انتظارات حداقلي شروع کردند و مدام دارند آن را بالا مي‌برند. از آن طرف هم اميد و انتظارات مثبتي در داخل کشور بابت مذاکرات ايجاد شده که ديگر به صورت اميد افراطي درآمده و بسيار خطرناک است.«
اگر مذاکرات به نتيجه هم برسد يک توافق با امتيازات حداقلي سهم ايران خواهد شد
اين استاد دانشگاه افزود: »من به عنوان يک اقتصاددان مي‌دانم که حتي اگر مذاکرات به نتيجه هم برسد منافع آنچناني گير ايران نخواهد آمد، چون آمريکا تحريم‌هاي ثانيه و غيرهسته‌اي که بسيار اثرگذار است را حفظ خواهد کرد. آنها قانون کاتسا يا دوربرگردان را حذف نمي‌کنند و حتي مي‌دانم طرف آمريکايي با سفارت‌خانه‌هاي کشور‌هاي مختلف صحبت مي‌کند تا با طرف ايراني وارد تعاملات اقتصادي نشوند. کمااينکه پس از برجام هم در پشت صحنه کار تخريبي اينچنيني عليه ايران انجام دادند.
از اين رو يک بازي پيچيده بسيار خطرناکي شروع شده و من بسيار نگران هستم. يک اميد افراطي در داخل کشور ايجاد شده که تصور بر اين است که اگر مذاکرات به نتيجه برسد، اتفاقات مثبت بسيار بزرگي رخ خواهد داد ولي معتقدم اين امر محقق نخواهد شد و نهايت يک توافق و امتيازات حداقلي صورت گيرد.«
وي با اشاره به شرايطي که ايران درصورت ايجاد توافق با آن مواجه خواهد شد گفت: »تحريم‌هاي غيرهسته‌اي که بسيار اهميت دارد سر جاي خود قرار دارند، ناترازي‌هاي اقتصاد کلان و ابرچالش‌هايمان با سرعت دارد پيش مي‌رود. در لايه اول دست‌کم هفت ابر چالش داريم که به ترتيب اولويت عبارتند از آب، فرونشست زمين، صندو‌ق‌هاي بازنشستگي، برق، گاز، خروج سرمايه و پيرشدن جمعيت و کاهش مواليد. اين هفت ابر چالش بسيار سنگين هستند که هر يک به تنهايي مي‌تواند يک کشور را با مشکلات عديده مواجه کند. کار بسيار سنگيني است که مقابله با آنها به يک دولت مقتدر و برنامه‌ريز نياز دارد که ما اين را هم نداريم.«
شقاقي شهري ادامه داد: »ما حداقل‌هاي ممکن را هم نداريم؛ يعني يک وزير اقتصاد زبردست و حرفه‌اي که قدرت اجماع‌سازي و اصلاحات نهادي را داشته باشد، نداريم. کشوري که درگير چنين مشکلات عديده‌اي است سه ماه است که اصلا وزير اقتصاد ندارد. ارکان ديگر دولت هم ضعف‌هايي دارند و من اقتدار را در اين دولت کمتر مي‌بينم. از سوي ديگر صحنه سنگين جهاني وجود دارد و ابرچالش‌ها با سرعت دارد پيش مي‌رود؛ از اين رو صحنه هولناکي الان وجود دارد. اميدوارم مسئولان ارشد کشور براي مواجهه با اين ابر چالش‌ها به اجماع و گفتمان يکسان برسند و از افراد حرفه‌اي استفاده کنند تا بتوانند بخشي از اين ابر بحران‌ها را کنترل کنند. البته که يک بخشي از مسائل بين المللي هم از کنترل ما خارج است و به طرف مقابل باز مي‌گردد.«