کتابخانه‌های سیار سفرهای دانایی به قلب روستاهای ایران

حامد کاظم زاده خوئی
گروه فرهنگی:در دل جاده‌های پرپیچ‌وخم ایران، جایی که کوه‌ها و دشت‌های وسیع تنها شاهد روزهای ساکنان روستاهای دورافتاده هستند، چرخ‌های یک خودرو که به آرامی در میان غبار راه حرکت می‌کند، به نمادی از تحول فرهنگی و آموزشی تبدیل شده است.
این خودروها، که در ابتدا ممکن است ساده به نظر برسند، حامل بارهایی فراتر از کالاهای معمولی هستند؛ بارهایی که شامل کتاب‌هایی است که می‌توانند افق‌های جدیدی را برای مردم روستاها باز کنند. کتابخانه‌های سیار، این مسافران خاموش دانش، هر روز به سوی مقصدی جدید می‌روند تا دانش و آگاهی را به نقاطی برسانند که دسترسی به کتاب در آن‌ها ممکن است یک رؤیا به نظر بیاید.
پیشینه تاریخی و فرهنگی کتابخانه‌های سیار در ایران، با وجود نهادهای مختلفی که در این زمینه فعالیت دارند، تاریخی غنی و تأثیرگذار دارند. از ابتدای تأسیس نخستین کتابخانه‌های سیار در دهه‌های گذشته تا کنون، این پروژه‌ها تلاش کرده‌اند تا شکاف فرهنگی و آموزشی را در مناطق دورافتاده پر کنند. این حرکت که در پی درخواست‌های فراوان روستائیان و به‌ویژه کودکان برای دسترسی به منابع آموزشی و فرهنگی آغاز شد، اکنون به یکی از مهم‌ترین ابزارهای ارتقای سواد و دانش در مناطق محروم تبدیل شده است.داستان‌های زنده از سفرهای سیاردر یکی از روستاهای کوچک و دورافتاده استان سیستان و بلوچستان، داستانی ملموس از تأثیر این کتابخانه‌ها مشاهده می‌شود. محمد، دانش‌آموز ۱۰ساله، با شوق و امید به استقبال کتابخانه سیار می‌رود و با لبخندی بر لب می‌گوید: “هر بار که کتابخانه می‌آید، دنیای جدیدی برایمان باز می‌شود. من عاشق داستان‌هایی هستم که در این کتاب‌ها می‌خوانم و مرا به شهرهای دوردست و آدم‌های شگفت‌انگیز می‌برد.” این تجربه، تنها یکی از صدها داستان مشابه است که نشان‌دهنده تأثیر عمیق کتابخانه‌های سیار بر زندگی مردم روستاها است.
تأثیرات در منطقه آذربایجان، با تاریخ فرهنگی غنی و تنوع جغرافیایی خود، نقش مهمی در موفقیت برنامه‌های کتابخانه‌های سیار ایفا کرده است. در این منطقه، که شامل استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی است، کتابخانه‌های سیار به ویژه در روستاهای دورافتاده و مناطق کوهستانی، تأثیر قابل توجهی داشته‌اند. این کتابخانه‌ها با وارد کردن کتاب‌های محلی، داستان‌های بومی و منابع آموزشی به این مناطق، به حفظ و تقویت هویت فرهنگی آذربایجان کمک کرده‌اند.
در یکی از روستاهای آذربایجان، علی، نوجوان ۱۵ساله، درباره تأثیر این کتابخانه‌ها می‌گوید: “کتابخانه سیار برای ما فرصتی بی‌نظیر است. در اینجا، کتاب‌های زیادی از فرهنگ و تاریخ خودمان پیدا می‌کنیم و می‌توانیم به تاریخچه غنی منطقه‌امان پی ببریم.” این بازخوردها نشان‌دهنده تأثیر مثبت کتابخانه‌های سیار بر افزایش آگاهی فرهنگی و حفظ میراث منطقه است.پیوند با فرهنگ بومی و تقویت هویت کتابخانه‌های سیار تنها مکان‌هایی برای قرض گرفتن کتاب نیستند؛ بلکه به محلی تبدیل شده‌اند که افراد می‌توانند درباره کتاب‌ها صحبت کنند، رویاهایشان را به اشتراک بگذارند و حتی درباره آینده خود تجدید نظر کنند. زهرا، دختر نوجوانی از استان خراسان جنوبی، می‌گوید: “کتابخانه سیار به من کمک کرد تا به رشته‌ای که دوست دارم فکر کنم. حالا می‌خواهم پزشک بشوم، چون کتاب‌هایی که خواندم به من انگیزه دادند.” این تجربه‌ها به تقویت هویت فرهنگی و فرهنگی مردم بومی کمک می‌کند و فرهنگ محلی را زنده نگه می‌دارد.
راهکارها و پیشنهادات برای بهبود کتابخانه‌های سیار در ایران با وجود تمامی تلاش‌های انجام‌شده، کتابخانه‌های سیار می‌توانند با راهکارهایی بهبود یابند تا تأثیرگذاری بیشتری داشته باشند:
تأمین منابع مالی و کتاب‌های به‌روزتر: یکی از مهم‌ترین چالش‌های کتابخانه‌های سیار، چالش‌های مالی است. با حمایت بیشتر نهادهای دولتی و بخش خصوصی، می‌توان منابع مالی بیشتری برای خرید کتاب‌های متنوع فراهم کرد. کتاب‌های دیجیتال و آموزش‌های الکترونیکی نیز می‌توانند بخشی از این منابع باشند.
توسعه فعالیت‌های فرهنگی و آموزشی مکمل: کتابخانه‌های سیار می‌توانند با برگزاری کارگاه‌های آموزشی و فرهنگی، تأثیرگذاری خود را بیشتر کنند. این کارگاه‌ها به کودکان و نوجوانان مهارت‌های جدیدی می‌آموزند و آنها را با مفاهیم علمی و فرهنگی آشنا می‌کنند. برگزاری مسابقات کتاب‌خوانی و کلاس‌های داستان‌نویسی از جمله این فعالیت‌ها می‌توانند باشند.
استفاده از تکنولوژی و کتابخانه‌های دیجیتال: با توجه به محدودیت‌های فیزیکی، استفاده از کتاب‌های دیجیتال و منابع آنلاین یک راهکار مؤثر است. دسترسی به کتابخانه‌های دیجیتال و فراهم کردن اینترنت برای کتابخانه‌های سیار، امکان مطالعه طیف گسترده‌تری از منابع را فراهم می‌کند.
آموزش کتابدارهای سیار: کتابدارهای سیار باید با روش‌های نوین تدریس و نحوه برقراری ارتباط مؤثر آشنا شوند. آموزش مهارت‌های لازم به آنها می‌تواند کیفیت خدمات ارائه‌شده را بهبود دهد و ارتباط نزدیک‌تری با مخاطبان روستایی برقرار کند.
معایب و چالش‌های کتابخانه‌های سیار در ایران هرچند کتابخانه‌های سیار تأثیرات مثبتی داشته‌اند، اما با چالش‌هایی نیز روبرو هستند:
چالش‌های مالی پایدار: بزرگ‌ترین مانع کتابخانه‌های سیار، کمبود بودجه مداوم است. بسیاری از این کتابخانه‌ها به دلیل کمبود بودجه نمی‌توانند به‌طور مداوم کتاب‌ها و خدمات جدیدی ارائه دهند. همچنین، وسایل نقلیه فرسوده و نیاز به تعمیرات، ممکن است روند خدمت‌رسانی را مختل کنند.
دسترسی محدود به برخی مناطق صعب‌العبور: در مناطقی با جغرافیای دشوار، دسترسی به کتابخانه‌های سیار به دلیل نبود زیرساخت‌های جاده‌ای سخت یا حتی غیرممکن است. این مسئله باعث می‌شود که برخی مناطق دورافتاده از خدمات فرهنگی محروم بمانند.
تنوع محدود کتاب‌ها: به دلیل محدودیت‌های فضایی و مالی، تنوع کتاب‌های ارائه‌شده ممکن است کمتر از نیاز مخاطبان باشد. این مسئله موجب می‌شود که هر فرد نتواند به کتاب‌های مورد علاقه خود دسترسی پیدا کند.
عدم فرهنگ‌سازی کافی برای مطالعه: در برخی مناطق، اهمیت کتاب و مطالعه هنوز به‌طور کامل درک نشده است. ممکن است ساکنان محلی از خدمات کتابخانه سیار آگاهی نداشته باشند یا از آنها استفاده نکنند. افزایش آگاهی عمومی می‌تواند در حل این مشکل مؤثر باشد.
نتیجه‌گیری و پیشنهادات نهایی کتابخانه‌های سیار نماد عدالت فرهنگی و آموزشی هستند که دانش را به هر نقطه‌ای از ایران می‌رسانند. با حمایت مالی پایدار، توسعه فعالیت‌های آموزشی، و بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، می‌توان تأثیر این کتابخانه‌ها را بیشتر کرد. فرهنگ‌سازی در روستاها و مناطق محروم و ترویج فرهنگ مطالعه نیز می‌تواند نقش مهمی در افزایش استفاده از این خدمات داشته باشد.
کتابخانه‌های سیار نشان می‌دهند که حتی در دورافتاده‌ترین نقاط نیز امید به یادگیری زنده است و هیچ مانعی نمی‌تواند جلوی گسترش دانش و آگاهی را بگیرد. با تلاش و حمایت مستمر، می‌توانیم این سفرهای دانایی را به درخشان‌ترین بخش‌های کشورمان برسانیم.
Azarbaiijan.farhangi@gmail.com