شناخت تشیع ضرورتی برای درک حکومت شیعه است

گروه فرهنگی:مسعود طاهری گفت: شناخت درست تشیع یک ضرورت برای درک رفتارهای حکومت و کنش‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شیعیان است حتی آنهایی که به این مذهب معتقد نباشند.
مستند »الکافی« پژوهشی دقیق پیرامون تاریخ تشیع است. مسعود طاهری کارگردان این مستند، پیشتر با کارهایی نظیر »ایزوتسو« و »مستشرق« نشان داد در حوزه تشیع اطلاعاتی جامع دارد اما او در کار جدیدش زوایایی بازگو نشده از این مذهب را تصویر کرده است.
وی فعالیت فیلمسازی خود را از سال ۱۳۷۴ آغاز کرد. در سال ۱۳۸۴ اولین فیلمش به نام »خانه خورشید« را ساخت. مدتی با تلویزیون همکاری کرد و در برنامه‌های مختلف به عنوان کارگردان حضور داشت. در سال ۱۳۹۷ یکی از مهمترین فیلم‌های خود با نام »شرقی« را ساخت که در مورد فیلسوف ژاپنی توشیهیکو ایزوتسو بود. این فیلم در ۱۲ کشور تصویربرداری شد و در ۱۵ دانشگاه معتبر جهان به نمایش درآمد. یک سال بعد نیز فیلم »مستشرق« را ساخت که درباره هانری کربن فیلسوف فرانسوی است. »الکافی« پانزدهمین اثر این فیلمساز است.
با این فیلمساز گفت‌وگویی انجام داده ایم که در ادامه با آن همراه می‌شویم.
مستند »الکافی« جستجویی در تاریخ شیعه است. در ابتدای بحث پیرامون انگیزه ساخت این مستند توضیح دهید تا در ادامه به موضوعات مندرج در اثر بپردازیم.
در این فیلم سرچشمه‌های اصلی مذهب شیعه به تصویر کشیده و چشم‌اندازی ۱۴۰۰ ساله را پیش‌ رو می‌گذارد.
کتاب »الکافی« اولین کتاب شیعی و حتی موسوعه حدیثی نیست، بلکه پیش از آن کتاب »المحاسن« و »بصائر« را داریم اما اولین موسوعه حدیثی چندمنظوره مکتب تشیع »الکافی« است.
شیخ کلینی از بین ۳۰۰ هزار حدیثی که برای شیعه، در تک‌نگاری‌ها و کتاب‌های اصول اربعمائه باقی مانده، شانزده هزار حدیث را به دقت انتخاب کرده و این کتاب را تدوین کرده است. چنان که در مستند »الکافی« نیز اشاره می‌شود، فردی از اهالی ری به کلینی می‌گوید من می‌خواهم دین خدا را بفهمم و اگر می‌شود کتابی را به من ارائه بده که من دین خدا و ائمه(ع) را از آن بفهمم؛ مرحوم کلینی بر مبنای این خواسته کتاب »الکافی« را نگارش و تدوین می‌کند. در این کتاب احادیث طبقه‌بندی ‌شده است. کاری که کلینی در این کتاب می‌کند این است که برای لحظه‌لحظه زندگی مؤمنانه یک شیعه استنادات دینی می‌آورد.
کلینی می‌خواهد به مؤمن شیعه یک بسته جامع را ارائه ‌دهد. کلینی در کتاب خود اول اصول دین را مطرح کرده و سپس فروع را مورد توجه قرار می‌دهد. کلینی در فروع، یکسری مسائل فقهی را می‌گوید و در روضه الکافی سایر مسائلی که برای یک شیعه لازم است را ارائه می‌دهد که در این مستند به همه آنها اشاره می‌شود، بنابراین این کتاب تصویری مناسب از مؤمن به تشیع را نشان می‌دهد.
یک امر دیگر، برای غیرباورمندان به تشیع این است که ما در حکومتی زندگی می‌کنیم که بر اساس آموزه‌های شیعی شکل گرفته و امور خود را تنظیم می‌کند. در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که بسیاری از رویدادهای اجتماعی بر پایه همین اعتقاد شکل می‌گیرد یا تداوم دارد. بسیاری از کنش‌های اجتماعی بر اساس آموزه‌های همین مذهب انجام می‌شود، پس ما باید اصل مسئله تشیع را بدانیم و این مذهب را بشناسیم تا هم منطق کارهای حکومت و هم کنش‌های اجتماعی را درک کنیم. این امر یک ضرورت برای درک رفتارهای حکومت و کنش‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی شیعیان است حتی آنهایی که به این مذهب معتقد نباشند.
این امر برای کشورهای همسایه غیر شیعه ایران نیز واجب است اما تقریباً هیچ‌کدام به این امر اهمیتی نمی‌دهند اما مهمترین کشوری که این ضرورت را فهمیده و کرسی‌های شیعه‌پژوهی گذاشته، اسرائیل است؛ شیعه‌پژوهان آنها از بهترین شیعه‌پژو‌هان دنیا هستند و »اتان کلبرگ« یکی از این شیعه‌پژوهان است. این رویکرد صهیونیست‌ها نشان می‌دهد تا چه اندازه، شناخت روی باورهای طرفی که با آن در حال مبارزه هستید، برایشان دارای اهمیت است. البته کرسی‌های شیعه‌پژوهی در کشورهای دیگری نظیر فرانسه و آمریکا نیز دایر است. نکته‌ای دیگری که به آن می‌خواهم اشاره کنم این است که در این مستند برای اولین بار اتفاقی جالب رخ می‌دهد به این صورت که در عموم تولیدات مستند، فیلم‌ها از کتاب‌ها بهره می‌برند اما در »الکافی«، کتاب‌ها و پژوهشگران جدی عرصه دین باید سر سفره این مستند بنشینند. در مجموع این مستند می‌خواهد تصویری از باورهای تشیع در زمان اهل‌ بیت (ع) را به مخاطب ارائه دهد.
مستند »الکافی« در دو زمان ۱۰۰ و ۱۴۰ دقیقه تدوین ‌شده است. آیا این زمان بلند برای یک مستند مذهبی، کار را به سمت مخاطب خاص هدایت نمی‌کند؟
مسلماً مخاطبان عام هم مورد نظر بوده‌اند. گواه این ادعا نیز بازسازی صحنه‌های نمایشی فیلم است وگرنه اگر تنها روی مخاطب خاص نظر داشتیم فقط همان مصاحبه‌ها را در فیلم می‌گذاشتیم. جدا از مخاطب عام روی اقناع مخاطب خاص هم‌ نظر داشته‌ایم. در حقیقت باید گفت این مستند برای مردم تولید شده است؛ مردمی که هم در آن نخبه وجود دارد هم مخاطب عام. درباره استقبال مردمی از فیلم هم باید بگویم نمایش »الکافی« در شهر مشهد خیلی بیشتر با استقبال مردم مواجه شد. همچنین در اصفهان این استقبال را تجربه کردم. جالب است در نمایشی که در اصفهان داشتیم خانمی مسن بابت ساخت »الکافی« از من تشکر کرد. در آن جلسه متوجه شدم در اصفهان جلسات خانگی کافی‌خوانی برگزار می‌شود. نکته دیگر اینکه اگر این مستند تبدیل به سریال شود مفاهیمش رقیق‌تر خواهد شد و در نتیجه مخاطب عام، ‌نه به صورت فشرده بلکه با توضیحات بیشتر در مقدمات هر بحث، بهتر و راحت‌تر مسائل و موضوعات را درک خواهد کرد. نکته‌ای که می‌توانم از آن به عنوان معضل نام ‌ببرم این است که در حال حاضر، کلا جامعه و عموم مخاطبان، کم‌مطالعه شده‌اند و داده‌های اطلاعاتی خود را تنها به دریافت از خبرگزاری‌ها یا اطلاعات فضای مجازی محدود کرده‌اند.
در »الکافی« نکته‌ای به درستی مورد توجه قرار می‌گیرد آن هم این است که بسیاری از مفاهیم دینی تشیع از جمله مفاهیمی که در کتاب »الکافی« مطرح می‌شود با عقل و منطق امروزی قابل ارزیابی و بررسی نیست. پیرامون این موضوع توضیح دهید.
در بغداد به دلیل همنشینی که بین شیعه و معتزله در مقابل اشاعره وجود داشت، گفتمانی به وجود آمد. وقتی این اتفاق رخ داد خیلی از مفاهیم شیعه وارد معتزله ‌شد، از آن طرف، عقل‌گرایی یونانی و معتزلی هم وارد تشیع و همین امر برای تشیع معضل شد، چون بسیاری از آموزه‌های شیعی که از طریق احادیث ائمه شیعه در کتب حدیثی قبل از قرن چهارم به بعد نقل می‌شد افرادی متاثر از گفتمان معتزلی و بعدها یونانی می‌گفتند این احادیث با عقل جور درنمی‌آید درحالیکه شیعه نگاهی عرفانی و باطن‌گرایانه دارد.
نگاه شیعه به امام و آسمان گره می‌خورد. در زیارت عاشورا ـ یکی از متون زیارتی و نیایشی شیعه ـ می‌بینیم که آمده »ای اباعبدالله! مصیبت تو برای آسمان‌ها و اهل آسمان‌ها گران و سنگین است« اما این مفاهیم کم‌کم در تشیع کمرنگ شد. در حقیقت تداخل گفتمان معتزلی با شیعه بعد از آل‌بویه باعث می‌شود امام در تشیع زمینی شود درصورتی‌که در تفکر شیعی نخستین، امام فرامادی و فرازمینی است که چهره زمینی و مادی هم دارد. برای نمونه در شیعه ما حدیثی داریم به نام غمامه که در آن حضرت امیر (ع) برخی اصحاب خود و حسنین را سوار بر ابری می‌کند و به نقاط مختلف می‌برد، برخی از علمای متاخر به دلیل معقول نبودن این نوع حکایات، امثال را بی‌اعتبار و برخی از امثال را حذف کردند.
»الکافی« قبل از این نوع نگرش در شیعه نگاشته شده و این نوع موارد حذف‌شده تشیع در این کتاب قید شده است. بعد از دکارت و عقل‌گرایی مدرن ما شاهد این هستیم که نگرش دکارتی تأثیراتش را بر شیعه و شیعیان امروز هم گذاشت. همین مسئله سبب شده هر چیزی را که توسط عقل متعارف امروزی پذیرفته نشود اسم خرافه به خود گیرد. نمی‌توان از یک نگاه برون‌گفتمانی به عملی خرافه گفت. خرافه را تنها شارع (امام معصوم) تعیین می‌کند و سپس متخصصان تراز عرصه‌های مختلف مذهب.
در روزگار حاضر برخی روشنفکران که گاهی نام روشنفکر دینی هم به خود می‌دهند دائماً در حال حکم دادن به خرافه بودن فلان مسئله و فلان مسئله می‌دهند، حتی عنوان می‌دارند مفاتیح‌الجنان و محتوایش خرافه هستند. این نوع نگرش کمی قبل از انقلاب شروع به نضج گرفتن کرد و هنوز هم در حال دست‌درازی به دین هستند و همین مهم باعث شده، تشتتی در اعتقادات به وجود آید و جنگی بین پارادایم‌ها به وجود آید. البته منکر این نیستیم که در زمان صفویه اتفاقاتی رقم خورده که هیچ ربطی به ائمه (ع) ندارد اما نمی‌توان آن را به کل تاریخ تشیع تعمیم داد. »الکافی« چهره‌ای خیلی واضح از مذهبی به نام تشیع را به نمایش می‌گذارد و ما در مستند »الکافی« ضمن به تصویر کشیدن تاریخ این کتاب و مولفش، می‌خواهیم بگوییم هر بخشی از دین برای خود متخصصی دارد اما دین برای متخصصان نیست بلکه برای مردم است.
در انتها درباره نمایش فیلم و این‌که این فیلم در چه قالب‌های قرار است در معرض دید قرار گیرد توضیح دهید.
همان‌گونه که گفتم تلاش شد این فیلم به سمت سریال شدن پیش رود. اکران‌های خیلی خوبی در تهران، قم، مشهد، اصفهان و نیویورک داشتیم؛ در مشهد مرحوم حبیب‌الله احمدی فرزند مرحوم آقا مجتبی قزوینی که دو ماه پیش فوت کردند در اکران »الکافی« در مشهد حضور داشتند. بعد از نمایش گفتند که تا به حال پایشان را به سینما نگذاشته بودند اما خیلی از اینکه »الکافی« را در سینما تماشا کردند اظهار رضایت کردند. اما به هر حال معتقدم محل مناسب برای نمایش »الکافی« تلویزیون و شبکه نمایش خانگی است یعنی برای مخاطب عام. درباره جریان‌سازی این فیلم باید بگویم که برخی از بزرگان بعد از تماشای »الکافی« گفته‌اند هر فردی بخواهد، پژوهش، مقاله یا کتابی درباره الکافی بنویسد باید فیلم »الکافی« را تماشا کند و موضع خود را پیرامون این فیلم مشخص کند.
این مستند برای من دستاورد مادی نداشته و تمام اکران‌های آن نیز رایگان بوده است.
به گزارش آرازآذربایجان به نقل از ایکنا، من به این حوزه علاقه داشته و به آن باور دارم اما در این عرصه به اندازه‌ای اذیت شدم که کار کردن برای امثال من که علایق دینی داریم، دشوار شده است.
Azarbaiijan.farhangi@gmail.com