خلق فرهنگ عامه ماههای قمری و آیینهایی که قابلیت انتشار ندارند
گروه فرهنگی:منظور از فرهنگ عامه؛ فرهنگی است که مربوط به گروه اجتماعی خاصی نیست و در زندگی همه افراد و در تعاملات روزمره آنها با یکدیگر جاری است.
این بخش از فرهنگ که از طریق شفاهی، مشاهده و تجربه منتقل میشود، با عنوان فولکلور شناخته شده و به صورت جشنها و آیینهای ملی نمود داشته، اما پس از ورود اسلام به ایران این آیینها با رنگ و بوی اسلامی، به شکل دیگری جلوهگر شدند و این روزها بخش مهمی از فرهنگ ما را تشکیل میدهند. بخشی از فرهنگ عامه مردم وابسته به ماههای قمری و مناسک وابسته به مناسبتهای مذهبی این ماهها است. فرهنگی که هرچند از گذشتههای دور تا روزگار فعلی دستخوش تغییراتی شده است، اما بازهم به واسطه برخی پژوهشها و با کمک گرفتنِ بدون واسطه از مردم بومی هر منطقه، شاکله کلی آن حفظ شده است. یکی از این پژوهشهای مردم محور، پروژه »پژوهش فرهنگ عامه« است که بر اساس نامههای ارسالی به برنامه رادیویی »فرهنگ مردم« تهیه شده است. گفتوگوی حاضر، توضیحاتِ مدیر پروژه »فرهنگ مردم« مرکز تحقیقات صدا و سیما است که درباره نحوه انجام این پژوهش و جزئیات پیرامون آن است.
هدف از تدوین تقویم آیینی ماههای قمری
این پژوهشگر فرهنگ عامه با اشاره به اینکه هدف در این کلانپروژه، تدوین تقویم آیینی ماههای قمری است، اظهار کرد: یعنی میخواستیم مناسبتهایی که اگر چه در تقویم قمری درج نشدهاند، اما مردم با جدیت به اجرای آن پایبند هستند را گردآوری و معرفی کنیم. به عنوان مثال »آیینهای رمضونی«، »هومبابایی«، »الله رمضانی« و … که در شب پانزدهم ماه مبارک رمضان برگزار میشوند یا آیینهای »کمچه بعک«، »آلادوشی« و فانوسگردانی که در شب نیمه ماه شعبان انجام میشوند، ذیل همین تقویم آیینی برشمرده میشود.
شناسایی خردهفرهنگهای کمتر شناخته شده
او با اشاره به اینکه برنامهسازی در صداوسیما مناسبتمحور و متاثر از مناسبتهای مختلف ملی، مذهبی و… است، بیان کرد: نیاز سازمان صداوسیما به تولید محتوا برای مناسبتهای آیینی هسته اولیه شکلگیری این پژوهش را شکل داد. در این کلان پروژه تلاش کردیم مرجعی از آیینهای رنگارنگ را پیش روی برنامهسازان قرار دهیم تا با توصیف دقیق آیینها، برنامههای مناسبتی در ۱۲ ماه قمری (از محرم تا ذیحجه) را تولید کنند. مطالعاتی که در این برنامهها استفاده شده است، منجر به شناسایی خردهفرهنگهای کمتر شناخته شده و ارزشمند ماههای قمری میشود.مدیر فرهنگ مردمِ مرکز تحقیقات صدا و سیما با اشاره به اینکه یکی از رسالتهای این سازمان پرداختن به ارزشهای نهفته در آیینهای بومی و محلی است، اظهار کرد: با این حال نبودِ اطلس مشخصی از آیینهای بومی، مانع از آن شده است که ایدهها و پژوهشهای متقن و پالایش یافتهای از فرهنگ عامه مناطق مختلف ایران در اختیار برنامهسازان قرار گیرد. در اصل فقدان مرجعی که موضوعات برنامهسازی را درخصوص ماههای قمری یادآور شود باعث شده که برخی از موضوعات بدون پشتوانه پژوهشی مستدل تولید شوند و از افراد آگاه بومی، محلی یا کارشناسان مرتبط بیبهره بمانند. این پژوهش در راستای رفع این مشکل انجام شده است.
شکلگیری خوشههای فرهنگی در ماههای قمری
این پژوهشگر فرهنگ عامه ادامه داد: به عنوان مثال ماه مبارک رمضان، اگرچه در گستره تقویمهای یاد شده، به ظاهر یک ماه از یک تقویم قمری را دربرمیگیرد، اما در واقع خوشهای فرهنگی محسوب میشود که طیفی از آیینهای سور و سوگ را در خود جای داده و به گفته مردمشناسان و متخصصان حوزه فرهنگ مردم ایرانی، مجموعهای بیهمتا از آیینها به شمار میرود. در این ماه تمام ویژگیهای مطرح شده برای آیینها وجود دارد. برخی، مانند اغلب آیینهای استقبال از ماه مبارک رمضان در تمام گستره ایران رواج دارند و برخی ویژه یک منطقه خاص هستند؛ مانند روزه صبریات (روزه شش روزه بعد از عید فطر) که در میان اهل سنت هرمزگان مرسوم است.
همسو شدن آیینهای باستانی و مذهبی
او با اشاره به اینکه بسیاری از آیینهای ماه مبارک رمضان یا به همان شیوه کهن خود باقی ماندهاند یا به شکل امروزی تغییر یافتهاند، اظهار کرد: معدودی از آنها نیز مانند توپ دَر کردن برای اعلان وقت سحر، تنها در حافظه مردمان به حیات خود ادامه میدهند و جایی در زندگی معنوی امروز ندارند.
با واکاوی برخی از آیینهای ماه مبارک رمضان ریشههای تاریخی و ارزشهای نهفته در آنها را میتوان به خوبی دریافت. آیینهای »الوداعخوانی« در روزهای پایانی ماه صیام که برگرفته از دعای ۴۵صحیفه سجادیه هستند، شکلی رفتاری و آیینی به خود گرفتهاند. در مقابل، برخی آیینها ریشه دیرینهتری دارند؛ برای مثال، آیین »هومبابایی« و دیگر گونههای طلب فیض که به طور معمول در نیمه ماه مبارک رمضان با راهاندازی دستههای کودکان و خواندن اشعار مدح برگزار میشوند، نه در محتوا، که در شکل ظاهری، قرابتهایی با آیینهای فیضطلبی (مانند شالاندازی و…) دارند که در نوروز، یلدا یا سایر آیینهای ملی و باستانی به اجرا درمیآیند.
کدام آیینها قابلیت انتشار ندارند؟
او با اشاره به اینکه پژوهش در حوزه فرهگ عامه در عین اینکه ساده به نظر میرسد، اما بسیار پیچیده است، گفت: بهویژه اگر محور مضوعات دینی و آیینهای سور و سوگ مذهبی باشد خطر و لغزش دوچندان خواهد بود و دقت مضاعف میطلبد. برخی مباحث فرهنگ عامه ماههای قمری با اصول دینی مغایر است، بعضی مباحث ممکن است باعث دامن زدن به اختلافات مذهبی بین شیعه و سنی شود، برخی نیز امکان دارد با عرف امروز جامعه سازگار نباشد مثل انواع لطمهزنی در عزاداری سیدالشهدا. در هر صورت وظیفه پژوهشگر این است که در عینِ وفاداری به متن مردمنگاریِ فرهنگیاران و استفاده حداکثر از مطالب آنها، اندک روایتهایی را که با عرف، شرع مقدس و اعتقادات و باورهای روز جامعه ناهمگون است را پالایش کند.
کدام استانها در معرفی فرهنگ عامه خود موفقتر بودند؟
ناظر پژوهش تقویم آیینی ماههای قمری درخصوص تفاوت آداب و رسوم ماههای قمری در شهرهای مختلف کشور، توضیح داد: با مرور کلی اسناد و دستنوشتههای فرهنگیاران سراسر کشور، میتوان ادعا کرد که برخی استانها از قدیم پژوهشگران و فرهنگوران بیشتری را پرورش داده است و مردم آن مناطق علاقه بیشتری به ثبت و ضبط آیینهای خود داشتهاند.
به گزارش آرازآذربایجان به نقل از ایسنا، ا استانهایی مانند اصفهان، فارس، کرمان، یزد، مرکزی، چهارمحال و بختیاری، مازندران، گیلان و لرستان فرهنگیاران بیشتری داشتند و در مقابل برخی استانها مثل ایلام، سیستان و بلوچستان، هرمزگان، گلستان و کهگیلویه و بویراحمد فرهنگیاران کمتری داشتهاند و علی رغم بکر بودن و مملو بودن آنها از عناصر فرهنگ عامه اما کمتر در پژوهشهای بومی حضور داشتهاند.
Azarbaiijan.farhangi@gmail.com
نوشته شده توسط admin در دوشنبه, ۲۶ شهریور ۱۴۰۳ ساعت ۹:۴۳ ق.ظ