ميخ محکم بحران مديريت آب بر تابوت درياچه اروميه

کاهش بارندگي، گرماي زودهنگام بهاري و خشکسالي همه و همه امسال منجر به کاهش شديد ذخاير آبي سدهاي استان آذربايجان غربي به ويژه دو سد مهاباد و بوکان شده است.
در اين وضعيت درياچه اروميه هم روزهاي بدي را پشت سر مي گذراند و سناريوي بدتري هم پيش رويش است.
کاهش سطح تراز، وسعت و حجم آب درياچه اروميه در مقايسه با سال گذشته مشهود است و با توجه به کاهش حجم آب سدهاي استان عملا برنامه انتقال آب سدها به درياچه که در يک دهه اخير تنها راهکار دولت هاي مختلف براي احيا بوده است، منتفي شده و پيش بيني مي شود درياچه اروميه در تابستان امسال به شرايطي بدتر از پاييز 1402 که بيش از 95 درصد وسعت آن خشک شد، برسد!
معاون وزير نيرو در امور آب و آبفا خبر داده بود که ميزان ورودي آب به مخازن سدهاي حوضه آبريز درياچه اروميه 68 درصد کاهش را به ثبت رسانده است. همچنين آمار مقايسه‌اي از بارش‌ها در سال آبي جاري نيز، کاهش 29.5 درصدي در آذربايجان غربي و کاهش 26.6 درصدي در حوضه آبريز درياچه اروميه را نشان مي‌دهد.
بر اساس آخرين آمار مربوط به 11 خرداد 1404 تراز سطح آب درياچه اروميه در اين تاريخ 1270.25 سانتي‌متر، وسعت درياچه 1110 کيلومترمربع، و برآورد حجم آب موجود در درياچه يک ميليارد و 550 ميليون مترمکعب است.
اين در حالي است که در 11 خرداد سال گذشته، تراز آب 1270.67 سانتي‌متر و حدود 42 سانتي‌متر بيشتر از وضعيت فعلي بود، همچنين وسعت درياچه در آن زمان 2171 کيلومترمربع و حجم آب موجود 2.8 ميليارد مترمکعب برآورد شده بود.
اين وضعيت درياچه، عليرغم چندين مرحله رهاسازي آب سدهاي استان در زمستان سال قبل و بهار امسال در عين بحران کم آبي شکل گرفته است!
تراز اکولوژيک درياچه اروميه 1274 متر است؛ يعني اکنون حدود 4 متر زير اين تراز قرار داريم، اگر قرار باشد درياچه به اين تراز برسد، بايد حدود 15 ميليارد مترمکعب آب در آن وجود داشته باشد، ولي حتي آبي براي انتقال وجود ندارد! بنابراين، فاصله‌اي بسيار زياد با تراز اکولوژيک داريم و همين نگراني جدي ايجاد کرده است.
دراين ميان اما سنگيني احياي درياچه اروميه تنها بر دوش استان آذربايجان غربي قرار گرفته است و مديرکل حفاظت محيط زيست آذربايجان غربي با اشاره به وضعيت نگران‌کننده ورودي آب به درياچه اروميه مي گويد: »با وجود قرارگيري اين درياچه در مرز ميان دو استان آذربايجان غربي و آذربايجان شرقي، متأسفانه ميزان تحقق تعهدات آبي از سوي استان آذربايجان شرقي بسيار پايين بوده است«.
به گفته حجت جباري؛ »بر اساس آمار موجود، کل حجم جريان ورودي به درياچه اروميه در سال آبي 1403-1404 تا تاريخ 11 خرداد جاري، 440 ميليون مترمکعب بوده که از اين ميزان، تنها 8 ميليون مترمکعب از طريق رودخانه‌هاي منتهي به درياچه در استان آذربايجان شرقي تأمين شده است«.
جباري با بيان اينکه اين ميزان ورودي کمتر از پنج درصد تعهدات است، اضافه مي کند: »رودخانه‌ها و مسيل‌هاي مهمي چون قلعه‌چاي، صوفي‌چاي، ليلان‌چاي، آذرشهرچاي، گنبدچاي و آجي‌چاي در حوزه استان آذربايجان شرقي قرار دارند، اما بررسي‌هاي ميداني و داده‌هاي رسمي حاکي از آن است که در سال‌هاي گذشته اين استان به وظايف خود در تأمين حقابه درياچه عمل نکرده است«.
علاوه بر حقابه استان آذربايجان شرقي در بخش سخت افزاري هم اقدام مثبتي انجام نداده و يکي از مهم‌ترين پروژه‌ها، تکميل تصفيه‌خانه‌هاي فاضلاب شهرهاي تبريز و اروميه و انتقال پساب استانداردسازي‌شده به درياچه اروميه بود که طبق برنامه، مقرر شده بود سالانه 150 ميليون مترمکعب از تبريز و 52 ميليون مترمکعب از اروميه به درياچه منتقل شود، اما با گذشت بيش از چهار سال از تکميل پروژه‌ها، هنوز هدف تعيين شده براي تصفيه خانه شهر تبريز محقق نشده است! و هنوز خط لوله آن به درياچه متصل نيست و اين باعث مي‌شود سالانه حدود 120 ميليون مترمکعب آب تصفيه‌شده وارد درياچه نشود.
در دو دهه اخير که برنامه احياي درياچه اروميه مطرح شده است؛ استان آذربايجان غربي با کاهش سهميه آب بخش کشاورزي و صنعت به تنهايي باج احيا درياچه اروميه را پرداخته در حاليکه برخي کارخانه داران در آذربايجان شرقي پساب صنعتي خود در درياچه تخليه کرده اند و حتي آب انتقال يافته به درياچه از طريق لوله هاي آب براي مصارف تفريحي در آذربايجان شرقي به سرقت رفته است.
عليرغم وضعيت اسفناک درياچه اروميه شرايط کنوني تامين آب در استان آذربايجان غربي بحراني است و هيولاي خشکسالي روز به روز در اين استان پر قدرت تر ظاهر مي شود.
سرپرست شرکت آب و فاضلاب آذربايجان‌غربي مي گويد: »600روستا از توابع اين استان به دليل کاهش بارندگي و تداوم خشکسالي با کم آبي رو به رو اس و در برخي از روستاهاي استان به دليل کاهش حجم آب چشمه‌ها، آب هاي زيرزميني و قنات‌ها با مشکل کم آبي رو به رو هستيم که براي جبران آن تعريف منابع آبي جايگزين در دستور کار است«.
در اين شرايط عملا رهاسازي آب سدها به‌سمت درياچه در فصل تابستان به‌دليل کاهش ذخاير آب شرب منتفي است. در زمان حاضر سد بوکان، که يکي از سدهاي اصلي تأمين‌کننده آب درياچه است، حدوداً 320 ميليون مترمکعب آب دارد، درحالي که سال گذشته در همين تاريخ، سد بوکان بيش از 600 ميليون مترمکعب آب داشت؛ يعني دو برابر مقدار فعلي.
از اين مقدار فعلي حجم آب سد بوکان، حدود 180 ميليون مترمکعب هم بايد براي تأمين آب شرب شهر تبريز رهاسازي شود، همچنين کنار شرب حق‌آبه‌اي هم بايد براي کشاورزي در همان منطقه تخصيص داده شود!!!.
در واقع آذربايجان غربي از طريق سد بوکان تامين کننده آب شرب شهر تبريز و حق آبه کشاورزي شهرهاي ديگر آذربايجان شرقي هم است، اما متاسفانه کوچکترين همکاري در استان آذربايجان شرقي در راستاي احياي درياچه ديده نمي شود.
همچنين رهاسازي از سد کاني‌سيب و تونل احداث‌شده به‌سمت درياچه در مقاطعي با دبي 16 مترمکعب بر ثانيه و در ماه‌هاي اخير تا 35 مترمکعب بر ثانيه انجام شده است. بخشي از حجم کنوني 1.5 ميليارد مترمکعبي درياچه حاصل همين ورودي از کاني‌سيب است اما از ساير سدهاي احداث‌شده روي زرينه‌رود آب قابل‌توجهي دريافت نشده است.
رودخانه‌هاي زرينه‌رود و سيمينه‌رود هم که رودخانه‌هاي اصلي تأمين‌کننده درياچه هستند امسال وضعيت بحراني دارند.
وضعيت سدهاي مهاباد و بوکان هم به عنوان دو منبع آب تامين کننده آب شرب و حق آبه کشاورزي امسال بحراني است و اين دو شهر بيشترين تنش آبي استان را دارند.
هم اکنون ذخيره پشت سد مهاباد به91ميليون مترمکعب رسيده که 43 درصد نسبت به مدت مشابه کاهش نشان مي‌دهد و باتوجه به مصرف آب 20 ميليون مترمکعبي بخش شرب شهرستان مهاباد تنها حدود 19 ميليون مترمکعب رهاسازي بخش کشاورزي امکان پذير است در حاليکه طي سال‌هاي گذشته هر ساله بين 90 تا 140 ميليون مترمکعب آب به بخش کشاورزي در چهار تا هفت مرحله رهاسازي مي شد!
امسال مهاباد حتي با مشکل تامين آب شرب هم روبه رو است و در صورتي که مخزن سد مهاباد از حجم 46.5 ميليون مترمکعب کمتر باشد، تصفيه خانه جديد از مدار خارج شده و آب با کيفيت پايين‌تري عرضه خواهد شد.
نماينده مهاباد در مجلس هم مي گويد: »خشکسالي‌هاي پياپي عامل اصلي مهاجرت ساکنان روستايي بوده و تا کنون بيش از 60 روستاي شهرستان مهاباد با کمبود و قطعي آب شرب مواجه‌اند و طرح آبرساني به 141 روستا پس از چندين سال فقط 10 درصد پيشرفت داشته است«.
با توجه به اين شرايط اسفناک درياچه اروميه سوال اينجاست که تکليف کمک هاي ميليون دلاري ژاپن براي احياي درياچه اروميه که در دو نوبت ارسال شده، چه شده و کجا صرف شده است؟؟ در حالي که معاون سازمان محيط زيست مي گويد از سال 1400 به بعد اعتباري به پروژه هاي ملي ستاد احيا نرسيده است!!
سال گذشته سند همکاري و اهداي کمک 690 ميليون يني معادل (4.5ميليون دلار آمريکا)، کشور ژاپن به احياي درياچه اروميه و ديگر تالاب‌هاي ايران امضا شد. همچنين از سال 2014 ژاپن يکي از شرکاي کليدي دولت ايران و برنامه توسعه سازمان ملل متحد در حمايت از مديريت پايدار منابع طبيعي در حوضه آبريز تالاب‌ها و تنوع بخشي به معيشت جوامع وابسته به تالاب‌ها بوده است.
در واقع در طول 10 سال گذشته، دولت ژاپن از طريق بازوي توسعه‌اي خود، جايکا (JICA)، از حفاظت از درياچه اروميه حمايت کرده و در اين راستا با برنامه توسعه ملل متحد (UNDP) و سازمان خواربار و کشاورزي ملل متحد (FAO) همکاري داشته است.
مسئولان اکنون به اجراي طرح آبرساني تبريز از حوضه آبريز ارس و مديريت پساب‌ها، دل خوش کرده اند پروژه اي که چندين سال است در آذربايجان شرقي بلاتکليف مانده و خبري از انتقال آب و يا حتي پساب تصفيه شده از اين استان به درياچه اروميه است و در اين شرايط بحراني ديگر به درد هم نمي خورد.
تغييرات اقليمي، چاه‌هاي اضافه و غيرمجاز، ويلاباغ هاي بي شمار در حوضه درياچه، سدهاي احداث شده، الگوي کشت نامناسب، عدم اجراي پروژه هاي آبياري نوين (به نحوي که تنها حدود 17درصد از اراضي کشاورزي آذربايجان غربي تحت پوشش سامانه‌هاي نوين آبياري قرار دارد)، پروژه هاي سخت افزاري بلاتکليف و... باعث از بين رفتن بيش از 70 درصد درياچه شده اند.
در کنار آن، راهکار پر هزينه و گزاف انتقال آب سد کاني سيو هم دردي از درياچه دوا نکرد به غير از آنکه به محيط زيست منطقه آسيب هاي بي شمار وارد کرد و منجر به فرونشست زمين هاي حاصلخيز در شهرستان پيرانشهر شد!
با اينهمه هر چند آخرين تحقيقات پژوهشگران دانشگاه تهران نشان داد که اين درياچه تا سال 2030 به طور کامل خشک نخواهد شد، اما شدت خشکي در بخش‌هاي جنوبي و شرقي آن و در فصل پاييز بيشتر خواهد بود و همين امر به مرور زمان زندگي مردمان ساکن در اين منطقه را مختل کرده و آسيب هاي جبران ناپذيري را به جا خواهد گذاشت.
زمان طلايي احياي درياچه از دست رفته و دولت هاي مختلف در دو دهه اخير تنها مشغول انتصاب مديران و تغيير عناوين و نام ها بودند.
وضعيت درياچه اروميه، پس از 14 سال از شروع ستاد احياي درياچه وخيم تر هم شده است. در اين مدت مراکز و ستادها با عناوين مختلف و صرف اعتبارات گزاف يکي پس از ديگري آمدند و در سکوت منحل شدند، تا اينکه آخرين دستاويز براي حفظ بقاياي درياچه اروميه، کارگروه ملي نجاتي شد که به بارش هاي سال آبي و انتقال آب دلخوش کرده، اما شلاق داغ تابستان هر ساله همه آن اميدها را سراب مي کند.
برگزاري جلسات ستاد ملي نجات درياچه در اين روزها هم تنها سرپوشي بر اشتباهات گذشته است و بس.
دولت هاي اخير همگي ادعاي احياي درياچه اروميه را داشته اند ولي در عمل، خروجي اين ادعا پيکره بي جان درياچه است و روستاهايي زخمي از عدم مديريت منابع آب!
به گزارش آراز آذربايجان به نقل از کردپرس، به قول شهين جهانگيري نماينده اروميه در مجلس؛ »مشخص نيست چگونه شعار احياي درياچه و اصلاح الگوي کشت را مي دهيد در حاليکه صنايع آب بر ‌و قاتل درياچه، مانند يک واحد صنعتي را با حق آبه درياچه اروميه داريد راه اندازي مي‌کنيد؟!«
از سويي ديگر سهيمه آب کشاورزان استان را کاهش مي دهند و به توسعه محصولات پر آب بر و افزايش سطح زير کشت آنان اقدام مي کنند!
نامديريتي هاي بي شمار در حوزه آب استان و کشور بيداد کرده و اين خشکسالي است که مردم را مجازات مي کند/.
[email protected]