خشکي درياچه اروميه؛ از توسعه کشاورزي تا تغييرات اقليمي

 طي سال‌هاي اخير، اين درياچه با بحران خشکي شديد مواجه شده است که تهديدي جدي براي اکوسيستم منطقه، کشاورزي، و معيشت مردم به شمار مي‌آيد. بر اساس گزارش‌ها، روند خشک شدن درياچه از سال 1376 آغاز شده و در دو دهه گذشته شدت يافته است. امروزه، خشک شدن درياچه اروميه به يک مسئله پيچيده و چندوجهي تبديل شده که نيازمند همکاري همه‌جانبه مسئولان، کارشناسان و مردم است.
علل تشديد بحران
طبق اظهارات مسئولان و کارشناسان، خشک‌شدن درياچه اروميه به علت مجموعه‌اي از عوامل طبيعي و انساني شدت يافته است؛ يکي از مهم‌ترين دلايل افزايش سرعت خشکي درياچه، تغييرات اقليمي است که منجر به کاهش بارش‌ها و افزايش تبخير آب شده است. در کنار اين عامل، توسعه بي‌رويه سدها و گسترش سطح اراضي کشاورزي نيز فشار زيادي به منابع آبي منطقه وارد کرده است.رضا رحماني استاندار آذربايجان‌غربي در شبکه استاني آذربايجان غربي با موضوع درياچه اروميه به بررسي روند خشکي درياچه پرداخت و تأکيد کرد: اين پديده از سال 1376 آغاز شده و به‌طور ميانگين هر سال 28 سانتي‌متر از سطح آب درياچه کاسته شده است.وي افزود: از سال 1384 به بعد، سرعت خشکي درياچه به‌طور قابل‌توجهي افزايش يافته و از سال 1398 وضعيت اين اکوسيستم ارزشمند بدتر شده است.
استاندار در ادامه توضيح داد: عواملي مانند افزايش تبخير، توسعه سطح زيرکشت و حفر چاه‌هاي متعدد نقش زيادي در تشديد بحران خشکي درياچه اروميه داشته‌اند.وي همچنين خاطرنشان کرد: پايش مداوم روند خشکي درياچه و ارزيابي دقيق اثر اقدامات احيايي از اولويت‌هاي اصلي براي بازگرداندن حيات به اين درياچه است.رحماني با اشاره به اينکه اقدامات گذشته خروجي قابل‌توجهي نداشته، تصريح کرد: اکنون مشکل را شفاف مي‌دانيم و برخي از اقدامات گذشته نياز به تجديد نظر دارند. بايد از گذشته درس بگيريم و در طرح‌ها بازنگري کنيم.
احياي درياچه اروميه جزو اولويت‌هاي اصلي دولت چهاردهم است
رضا رحماني، استاندار آذربايجان‌غربي در گفت‌وگو با پايگاه اطلاع‌رساني دولت گفت: تمامي تصميمات و اقدامات بر پايه داده‌هاي دقيق علمي و ارزيابي‌هاي کارشناسي اتخاذ مي‌شود تا مسير بازگشت حيات به درياچه اروميه بر مبناي واقعيت‌هاي اقليمي و علمي پيش برود.وي اظهار کرد: در دولت چهاردهم اهتمام جدي بر پايه‌ريزي حکمراني داده محور وجود دارد و به‌کارگيري فناوري‌هاي نوين در جمع‌آوري و تحليل داده‌ها از ملزومات حکمراني آب است که اين امر با بهره‌برداري از ايستگاه‌هاي جديد هواشناسي در اين دولت، محقق شده است.
رحماني تصريح کرد: مقدمات اجراي طرح بارورسازي ابرها با همکاري وزارت نيرو و سازمان هواشناسي فراهم شده و استقرار هواپيماها و پهپادهاي ويژه در استان‌هاي شمال‌غرب کشور در دستورکار قرار دارد.وي خاطرنشان کرد: در حوضه آبريز درياچه اروميه بيش از 115 هزار حلقه چاه وجود دارد که بخش قابل توجهي از آن‌ها نيازمند ساماندهي است و در اين راستا تفاهم‌نامه‌اي با سازمان فائو در حال نهايي شدن است تا از فناوري‌هاي نوين و هوش مصنوعي براي پايش مصرف آب استفاده شود.
ضرورت کاهش مصرف آب و برنامه‌هاي جديد احياء
استاندار همچنين با بيان اينکه تصميمات جديدي براي احياي درياچه اروميه در دست اقدام است، تأکيد کرد: براي احياي درياچه، هر اقدامي بايد با تمرکز بر کاهش مصرف آب و افزايش آورد آب به درياچه انجام شود؛ چرا که بدون کاهش مصرف آب، تمامي اقدامات با شکست مواجه خواهد شد.وي افزود: در کنار حفظ معيشت مردم، طرح‌هايي براي کاهش مصرف آب و ايجاد درآمدهاي جايگزين از طريق فعاليت‌هاي مرزي و اقتصادي بايد اجرا شود.
همکاري مردم با مسئولان
رحماني با اشاره به نقش حياتي همکاري مردم در اين بحران گفت: همراهي مردم در کاهش مصرف آب در حوضه آبريز درياچه بسيار مهم است. بدون اين همکاري نه‌تنها درياچه احيا نخواهد شد بلکه ساير جنبه‌هاي زندگي مردم نيز با مشکل مواجه خواهد شد.
ضرورت آگاهسازي مردم وي در خصوص نقش رسانه‌ها نيز گفت: رسانه‌ها بايد در آگاه‌سازي و همراه کردن مردم نقش خود را به درستي ايفا کنند و با اطلاع‌رساني دقيق، مردم را در اين مسير همراه کنند.
استاندار همچنين از لزوم اصلاح الگوي کشت در حوضه آبريز درياچه اروميه صحبت کرد و افزود: کشت‌هاي غيرمجاز و پرمصرف بايد متوقف شود و توسعه بي‌رويه کشاورزي نيز بايد متوقف شود.استاندار آذربايجان‌غربي همچنين از انعقاد تفاهم‌نامه‌اي با سازمان فائو براي اصلاح الگوي کشت و استفاده از فناوري‌هاي نوين در اين زمينه خبر داد و گفت: آثار و نتايج تصميمات اين همکاري‌ها از طريق سيستم‌هاي مبتني بر هوش مصنوعي مورد ارزيابي قرار خواهند گرفت.
پايش وضعيت درياچه و اقدامات علمي
رحماني در ادامه گفت: بهترين و جديدترين تجهيزات هواشناسي در حوضه درياچه اروميه نصب شده است تا اطلاعات دقيق و لحظه‌اي براي تصميم‌گيري‌هاي مربوط به احياي درياچه در اختيار کارشناسان قرار گيرد. همچنين دانشگاه اروميه مسئول بررسي و اعلام نتايج اقدامات انجام‌شده در روند احياي درياچه است.
هيچ روستايي در اطراف درياچه اروميه تخليه نشده است
دبير کارگروه ملي نجات درياچه اروميه با اشاره به انتشار برخي اخبار دروغين در فضاي مجازي گفت: بخشي از اخبار منتشر شده در فضاي مجازي ممکن است از سر دلسوزي باشد، اما گاه اطلاعات نادرستي در آن‌ها ديده مي‌شود؛ ايستگاه‌هاي هواشناسي به‌طور مستمر شرايط اقليمي درياچه اروميه را رصد مي‌کنند و براساس اعلام رسمي، تاکنون هيچ‌گونه پديده گردوغبار ناشي از درياچه گزارش نشده است.
وي ادامه داد: همچنين هيچ روستايي در اطراف درياچه اروميه تخليه نشده و اخبار منتشر شده در اين زمينه صحت ندارد؛ از دلسوزان و دغدغه‌مندان درخواست مي‌شود از انتشار اخبار نادرست خودداري کنند.رحماني يادآور شد: برخي از خبرهاي منتشر شده در فضاي مجازي منبع رسمي ندارد؛ بنابراين ضروري است رسانه‌هاي معتبر، به‌ويژه صداوسيما، اطلاعات دقيق و مستند را در اختيار مردم قرار دهند تا موجب نگراني و دغدغه بي‌مورد در جامعه نشود.
تأثيرات خشکي درياچه بر کشاورزي و معيشت مردم
رئيس سازمان جهاد کشاورزي آذربايجان‌غربي گفت: قبل از وقوع بحران، بايد برنامه‌ريزي و مديريت دقيق انجام گيرد و امروز خشکيدن درياچه اروميه تهديدي جدي براي بخش کشاورزي و معيشت مردم منطقه است. محمدرضا اصغري در نشست تخصصي حوزه آبريز درياچه اروميه برگزار شد، افزود: بهره‌گيري از ظرفيت دانشگاه‌ها و مراکز علمي و هم‌افزايي با آنان ضرورتي اجتناب‌ناپذير در مسير احياي اين زيست‌بوم ارزشمند است.وي ادامه داد: برنامه‌هايي که دستگاه‌هاي اجرايي براي مديريت منابع آبي ارائه مي‌کنند، در صورتي که به تأييد مراکز علمي و دانشگاهي برسند، مي‌توانند نقش مؤثري در بهبود شرايط و تحقق اهداف احياي درياچه داشته باشند.
رئيس سازمان جهاد کشاورزي آذربايجان‌ غربي تأکيد کرد: استفاده از همت جمعي اعم از مراکز تحقيقاتي، دانشگاهي، نمايندگان مردم در مجلس شوراي اسلامي و مشارکت همه ذي‌نفعان در اجراي طرح‌هاي احياي درياچه اروميه، رمز موفقيت اين برنامه‌ها خواهد بود.
رئيس سازمان جهاد کشاورزي آذربايجان‌ غربي با بيان اينکه آب بعنوان اصلي‌ترين مؤلفه در زندگي بشر و بخش کشاورزي نقش حياتي دارد، گفت: مديريت مصرف منابع آبي از طريق ترويج روش‌هاي نوين بايد در اولويت برنامه‌ها قرار گيرد و در اين راستا برنامه تحول بخش کشاورزي با رويکرد کاهش مصرف آب در دستور کار قرار دارد.اصغري با تاکيد بر اصلاح الگوي کشت و توسعه کشت محصولات سازگار با کم‌آبي، افزود: تحقق اين اهداف نيازمند حمايت و استفاده از ظرفيت نمايندگان مجلس شوراي اسلامي به‌ويژه در زمينه تصويب قوانين مربوط و حمايت از بخش کشاورزي است.
درياچه اروميه قطعاً قابل احياست
استاد تمام دانشگاه اروميه، با تأکيد بر اينکه درياچه اروميه قطعاً قابل احياست، گفت: در صورت اجراي طرح احياي فازبندي‌شده مي‌توان طي سه سال بخش قابل‌توجهي از درياچه را احيا کرد و هم‌زمان زمينه رونق مجدد آرتميا، گردشگري و بهره‌برداري از املاح ارزشمند بستر درياچه را فراهم ساخت.پروفسور ناصر آق در خصوص عوامل موثر در خشک‌شدن درياچه اروميه با اشاره به اينکه درياچه اروميه تالابي کم‌عمق اما بسيار وسيع است، اظهار کرد: همين ويژگي باعث شده تا به‌سرعت تحت‌تأثير عوامل طبيعي و انساني قرار گيرد. اگرچه تغيير اقليم در منطقه قطعي است، اما به‌تنهايي عامل خشک شدن درياچه نيست، چرا که حوضه آبريز آن همچنان از بسياري مناطق کشور پرباران‌تر است.
آق گفت: از دهه 1350 تا 1375 تنها چند سد در اين حوضه ساخته شده بود، اما از سال 1375 به بعد تعداد سدها و وسعت اراضي کشاورزي به‌صورت بي‌رويه افزايش يافت و حجم مخازن سدها به بيش از دو ميليارد مترمکعب رسيد. توسعه کشاورزي در دوره بحران باعث شد بخش عمده روان‌آب‌ها به سمت مزارع و باغات هدايت شود و فشار شديدي به منابع آب زيرزميني وارد آيد.وي، تغيير بستر درياچه را نيز از عوامل تشديد خشکي دانست و افزود: رسوب حدود 8 ميليارد تن نمک در بستر درياچه موجب بالا آمدن کف آن شده و همين امر تبخير را افزايش داده است، به‌گونه‌اي که آب ورودي در سطح وسيعي پخش شده و سريعاً تبخير مي‌شود.
به گفته اين استاد دانشگاه، ستاد احياي درياچه اروميه در کاهش مصرف آب کشاورزي و برداشت آب زيرزميني موفق عمل نکرده و حتي وسعت اراضي کشاورزي افزايش يافته است. در عين حال، طرح‌هايي چون رهاسازي آب از سدها و انتقال آب از رودخانه زاب نيز طبق برنامه پيش نرفت و آب ورودي پاسخگوي نياز درياچه نبود.
وي با اشاره به تجارب جهاني، از جمله احياي فازبندي‌شده درياي آرال در آسياي ميانه و مديريت علمي درياچه بزرگ نمک آمريکا، تصريح کرد: اين نمونه‌ها نشان مي‌دهد که مي‌توان با تقسيم درياچه به بخش‌هاي مختلف و مديريت تبخير، حيات اقتصادي و زيست‌محيطي را به درياچه‌ها بازگرداند.آق تأکيد کرد: اگر احياي فازبندي‌شده درياچه اروميه اجرا شود، حتي با حجم کنوني آب ورودي مي‌توان بخش‌هايي از آن را در کوتاه‌مدت احيا کرد. اين اقدام نه‌تنها به بازگشت آرتميا و توسعه گردشگري منجر مي‌شود، بلکه از بهره‌برداري از نمک‌هاي بستر براي ايجاد عمق و احياي فاز دوم درياچه نيز مي‌توان بهره برد.
وي هشدار داد: خشک‌شدن درياچه‌هاي شور تبعاتي چون تهديد سلامت مردم و شور شدن زمين‌هاي کشاورزي را در پي دارد، اما با بهره‌گيري از دانش و تجربه جهاني مي‌توان از اين تهديدها فرصت ساخت. به گزارش آراز آذربايجان به نقل از ايسنا، درياچه اروميه در آستانه يک بحران زيست‌محيطي و اقتصادي قرار دارد که پيامدهاي آن نه‌تنها براي اکوسيستم منطقه، بلکه براي معيشت مردم و کشاورزي بسيار سنگين خواهد بود و اين مسئله ضرورت احيا را نشان مي‌دهد.اگرچه عوامل طبيعي مانند تغييرات اقليمي در اين بحران نقش دارند، اما عوامل انساني مانند توسعه بي‌رويه سدها، کشاورزي غيرمجاز و مديريت نادرست منابع آب نيز در تشديد آن تأثيرگذار بوده‌اند.براي احياي درياچه اروميه، نياز است که برنامه‌ها و طرح‌ها به‌صورت علمي و فني بررسي و اجرا شوند. همچنين بهره‌گيري از تجربيات جهاني و استفاده از فناوري‌هاي نوين مي‌تواند در کوتاه‌مدت نتايج مثبتي به همراه داشته باشد.در نهايت، مديريت صحيح منابع آبي و تغيير الگوي کشاورزي به سمت محصولات کم‌آب‌بر، از مهم‌ترين گام‌ها در مسير احياي اين درياچه خواهد بود.