آذربايجان تورکلرينين اعتقادلاري

آغيزدان آغيزا دولاشان روايتلرله موختليف يئرلرده بو گون بئله هله ده تطبيق ائديلن بير ييغين مراسيم، شوبهه‌سيز، آذربايجان تورکلرينين حياتيني تصوير ائتديي قدر، اونون دوشونجه و کاراکتريني ده آيدينلاداجاق ديرده بير قيمته لاييق‌دير. خصوصاً آذربايجان کلاسيک ادبياتينين دا اعتقادلاردان تأثيرلنمه‌سي و حتي بعضي اعتقادلارين صميمي بير ادبيات مؤوضوعسو اولماسي بو اونودولموش ساحه‌نين قيمتيني بير قات داها آرتيرماق‌دادير .
اؤلوم،آغي
اؤلو آذربايجانلي‌لارطرفيندن چوخ بؤيوک حؤرمتله خاطيرلانير و اونا گؤره مختليف مراسيملر کئچيريلير. هر شئيدن اول، اؤلونون روحو آند ايچمک اوچون ان مقدس واسطه‌لردن بيري‌دير.
هر هانسي بير آذربايجان تورکو يمين ائتمک ايسترسه، درحال اؤلن آتا و آنالارينين مزارينا روحونا آند ايچمکدن چکيلمز.ان بؤيوک تحقير ايسه اؤلوسونه و يا اؤلموش اقرباسينين مزارينا کفر ائتمک‌دير.اسکي‌دن اؤلو اوچون ائديلن کفرلر يئني بير جنايت حادثه‌سينه قدر چاتيردي. اونون اوچون اؤلويه قارشي دويولان حؤرمت هم ديني تصووفدان، هم ده باطل اعتقاددان ايره‌لي گلمه بير عنعنه و عادت شکليني آلميشدير.
سيرا ايله بونلاري بئله تصنيف ائده بيلريک: اؤلن درحال دفن ائديلمه‌لي‌دير، يوخسا اؤلونون روحو ائوده عذاب چکر و اؤلو ده قدسيتيني غيب ائدر.جنازه، ياخود اؤلوم حاديثه‌سي سحر اؤلونون ياتديغي، ياخود بولوندوغو ائوين داميندان وئريلن »مناجات«لا اعلان ائديلير و عيني گونده دفن مراسيمي کئچيريلير. جنازه ائود‌ن قالديريلديغي زامان ائوين اطرافينا توپلانان يوخسوللارا، ياسدا ايشتيراک ائد‌نلره حالوا،ياخود خورما پايلانيلير. بعضاً ده فقيرلره پول پاي‌لانير. دفندن دؤندوکدن سونرا اؤلو صاحيبي ائوده تعزيه‌لري قبول ائدير. دفن گونو ايسه ائرته‌سي گون ناهارا قدر »باش ساغليغي« دئييلن تعزيه قورولور و هر گلنه چاي وئريلير. ايکينجي گون ناهاردان سونرا تعزيه يئني بير شکيل آلير. هر تعزيه‌يه گلن آدام يا اؤنجه‌دن بير »کله قند« گؤندرير، ياخود اؤزو ايله برابر پول گتيررک تعزيه کئچيريلن اوتاغين قارشي‌سيندا، ياخود گؤرونن بير يئرينده يئمک باشيندا اوتوران شخصه معين بير ميقدار – مؤوقعيتينه و وضعيتينه گؤره پول وئره‌رک، اؤز آديني دفتره قئيد ائتديرير. سونرا تعزيه اتاقينا گيره‌رک اوتورور و اونا چاي يئرينه قورو قهوه وئريلير. اتاقين اورتاسينا قرآن »جزء« لري قويولموشدور. ايسته‌ينلر بو»جزء«دن بيري‌سيني آليب اوخويورلار و اؤلونون روحونا دعا ائديرلر. ايسته‌مينلر ايسه قاپينين يانيندا اوتوران اؤلو صاحيبينه سون باش ساغليغي وئره‌رک چيخيب گئدرلر. بو شکيلده دفن مراسيمينين ايکينجي گئجه‌سينده کيشيلر اوچون کئچيريلمه‌سي ضروري اولان مراسيم سونا چاتميش اولور.
سيرا قادينلارا کئچر. قادينلار، طبيعي، دفن مراسيمينده ايشتيراک ائتمزلر. دفندن سونرا آغلاما مراسيمي ترتيب ائده‌رک اؤلويه آغلارلار. آذربايجان قادينلاري اؤلويه آغلاماغا چوخ اهميت وئريرلر. مجليس حاليندا ياييلان بو مراسيمه »آغي« آدي وئريلير. کيشيلر طرفيندن کئچيريلن مراسيم اثناسيند‌ا و سونرا اؤلونون عايله‌سي و اقراباسي طرفيندن بؤيوک بير آغي مجليسي قورولور. بو مجليس‌ده بير چوخ تانيش و تانيش اولمايان قادينلار دا ايشتيراک ائدر. اؤلونون اشياسيندان بعضيلري قادينلارين توپلانديغي اوتاغين اورتاسينا قويولور، اشيانين اطرافينا توپلانيرلار. قادينلاردان بيري، اکثراً اؤلونون ياشلي بير قوهومو حزين بير سسله شعرلر دئيه‌رک، ياخود مختليف باياتيلار سؤيله‌يرک اؤلويه آغلاماغا باشلار. يئني ياراديلان اؤلو نغمه‌لري اکثريتله اصل آغلاما شرقيلرينه مخصوص مقددمه کيمي بير گيريش ماهيتينده‌دير. مؤوضوع اعتباري ايله ده اؤلونون مؤوقعيتينه ياشينا و حالينا گؤره وصفلريني تعريف ائدر. ايلک آغلايان، ياخود »آغي« مجليسيني ايداره ائد‌ن قاديني ديگر بيريسي تعقيب ائدر. آغيلار اؤلويه گؤره‌دير. آغي مجليسينده اصل خطاب ائديلن شئيلر اؤلويه آييد اولاراق گؤستريلن گئييم، توفنگ، خنجر، کمر و سايره‌دير. قوهوملارين اکثريتي ساچلاريني داغيدار اوزونو، ياخاسيني ييرتار.
اؤزگه قادينلار ايسه هماهنگ اولاراق آغلارلار و مجليس آهنگدار بير چاغيرما، باغيرما شکليني آلير. قديمدن بري آنادولودا يئرلشميش اولان آذربايجانلي‌لار بو گونه قدر هله ده بو مجليسي ياشاتماقداديرلار. آغي مجليسي اؤلومدن سونرا يئددي گون و سونرالاري هفته‌ده بير دفعه جومعه آخشامي گونلري کئچيريلير و قيرخ گون داوام ائدر. قيرينجي گون حالوا بيشيريله‌رک مزارا گؤتورولور و اوراداکي سون آغلاما ايله مسئله بيتميش اولور.خالق اينامينا گؤره، اؤلونون روحو 40 گون اول ياشاديغي ائوين ايچري‌سينده دولاشيب دورور. اونا گؤره ده »قيرخ وئرمک« عادتي ميدانا گلميش‌دير. اؤلونون گئييمي‌ني گئيمک گوناه‌دير. اونون اوچون چوخ واخت کاسيبلارا هديه ائديلير. اؤلو مزاردا سول يانينا ياتيريلير و سول الي ده سول ياناغينا ياپيشديريلير. اونون اوچون سول الي ايله سول ياناغا قويماق ياخشي دئييل‌دير. اؤلونون عايله‌سي (قادين قيسمي) قيرخ گون قارا گئييم گئير. کيشي قيسمي ايسه بير هفته اوزونو تراش ائتمز. داغيستاندا اؤلن قادينلارين دا قادين قوهوملاري آغ گئييم گئيرلر. کيشي قوهوم ايسه اؤلوم اثناسيندا گئيميش اولدوغو پالتاري دييشمه‌دن قيرخ گون گئيمه‌يه مجبوردور. ال و اوزونو ده قيرخ گون يوماز. اؤلونون هر وصيتي مطلق ايجرا ائديلمه‌لي‌دير: اونون اوچون حياتدا ايکن يئرينه يئتيره بيلمه‌ديي ناماز و اوروج، ديگر بيري‌سي واسيطه‌سيله، پول موقابيلينده يئرينه يئتيريلير. بو قبيل عادتلر داها آرتيق ديني‌دير. اؤلو دفن ائديلديکدن اوچ گون سونرا، خاريجده اولانلار طرفيندن سسي آچيقجا دويولورموش. هر جومعه آخشامي گونو اؤلولر ياد ائديلير، مزارلاري زيارت اولونور. بو گونون گئجه‌سي بوتون اؤلولر تکرار جانلانديقلاريندان اونلارين شرفينه »آش«، يعني پيلوو بيشيريلير و يئييلير. ائله ظن ائديلير کي، بو گئجه اؤلولرين روحو ائوه گلير و بو اوزد‌ن پيلوو بيشيريلرکن، هر اؤلويه مخصوص بير ميقدار دويو قويولور.
واختي ايله اؤلو تعزيه‌سينه گلنلر پول و شکر يئرينه پيلوو گتيرمکده ايديلر کي، بو دا پيلوون اؤلو روحو ايله علاقه‌لي اولدوغونا دلالت ائتمکده‌دير. اؤلونون اوچونجو و يئددينجي گونلرينده، اطرافدان گلن پيلوولار يئييلديکدن سونرا مزارليغا گئديليب، اؤلونون روحونا فاتيحه اوخونوردو. بوندان علاوه، قوناق گلن اؤلونون روحونو راحتسيز ائتمه‌مک اوچون جومعه آخشامي گئجه‌لري ائولرده قووغا ائديلمز عکسينه، هر کس نشه‌لي اولور. بو موناسيبتله ائودکي آتش سؤندورولمز، اؤز-اؤزونه سؤنر.
اؤلوم فلاکتيني خبر وئر‌ن »بايقوش« دور، اونا گؤره کيمين ائوينه بو قوش قونارسا، درحال قووماغا چاليشيرلار. اؤلوم فلاکتيني بيلدير‌ن ديگر بير علامتده رؤيادا »ديش چکمک« دير. ايشدير يوخودا بيري‌سي ديشيني چکيب چيخاريرسا موطلق او آدامين يا اؤزو، ياخود قوهوملاريندان بيرينين ائوينده اؤلوم اولاجاقدير. آردي وار